Алматы экономика және статистика академиясы

92 
 
Button1: 
procedure TForm1.Button1Click(Sender: TObject); 
var  i:integer; 
begin 
for i:=0 to 3 do 
begin 
StringGrid2.Cells[i,0]:=StringGrid1.Cells[i,3]; 
StringGrid2.Cells[i,3]:=StringGrid1.Cells[i,0]; 
StringGrid2.Cells[i,1]:=StringGrid1.Cells[i,1]; 
StringGrid2.Cells[i,2]:=StringGrid1.Cells[i,2]; 
end 
end; 
Button2: 
procedure TForm1.Button2Click(Sender: TObject); 
begin 
StringGrid2.Rows[0]:=StringGrid1.Rows[3]; 
StringGrid2.Rows[1]:=StringGrid1.Rows[1]; 
StringGrid2.Rows[2]:=StringGrid1.Rows[2]; 
StringGrid2.Rows[3]:=StringGrid1.Rows[0]; 
end; 
Button3 
procedure TForm1.Button3Click(Sender: TObject); 
var i,j:integer; 
begin 
for i:=0 to 3 do 
for j:=0 to 3do 
StringGrid2.Cells[j,i]:='  ' 
end; 
6.Опищем массив 
unit Gulk; 
interface 
uses 
Windows, Messages, SysUtils, Variants, Classes, Graphics, Controls, Forms, 
Dialogs, StdCtrls, Grids; 
type 
TForm1 = class(TForm) 
StringGrid1: TStringGrid; 
StringGrid2: TStringGrid; 
Button1: TButton; 
Button2: TButton; 
Button3: TButton; 
procedure Button1Click(Sender: TObject); 
procedure Button2Click(Sender: TObject); 
procedure Button3Click(Sender: TObject); 
private 
{ Private declarations } 
public 
{ Public declarations } 
end; 
var 
Form1: TForm1; 
implementation 

93 
 
{$R *.dfm} 
procedure TForm1.Button1Click(Sender: TObject); 
var  i:integer; 
begin 
for i:=0 to 3 do 
begin 
StringGrid2.Cells[i,0]:=StringGrid1.Cells[i,3]; 
StringGrid2.Cells[i,3]:=StringGrid1.Cells[i,0]; 
StringGrid2.Cells[i,1]:=StringGrid1.Cells[i,1]; 
StringGrid2.Cells[i,2]:=StringGrid1.Cells[i,2]; 
end 
end; 
procedure TForm1.Button2Click(Sender: TObject); 
begin 
StringGrid2.Rows[0]:=StringGrid1.Rows[3]; 
StringGrid2.Rows[1]:=StringGrid1.Rows[1]; 
StringGrid2.Rows[2]:=StringGrid1.Rows[2]; 
StringGrid2.Rows[3]:=StringGrid1.Rows[0]; 
end; 
procedure TForm1.Button3Click(Sender: TObject); 
var i,j:integer; 
begin 
for i:=0 to 3 do 
for j:=0 to 3do 
StringGrid2.Cells[j,i]:='  ' 
end; 
end. 
7. Сохраняем праграмму и запускаем командой Run. 
 
 
Тәжірибелік жұмыс №11 
Тапсырма. Жаңа басты меню, құрылымын құру. 
Шешімі 
1. 
Standard  бетінен  Form1 формаға  MainMenu1 компонентін орналастырамыз. 

94 
 
2. 
Инспектор  объектіден    Items  қасиетіндегі  MainMenu1    компонентін  таңдап,  үш 
нүктелі кнопкасын басамыз. Осыдан кейін конструктор менюі экранда көрінеді.Констуктор 
менюі  арқылы  меню  элементін  жазамыз.Клавишаның    тез  орын  ауыстыруын  &  символы 
арқылы беруге болады. Элемент менюі сызық арасын көрсетуі үшін, оның Caption қасиетіне 
‘-
’ мәнін береміз. 
 
3. 
Егер  барлық  меню  пунктін  еңгізгеннен  кейін,  меню  конструкторлы  терезесін 
жабамыз.  Form  1  формада  құрылған  меню  қалады.Меню  пунктінің  реакциясын  анықтау 
үшін, барлық меню пункттерін мышкамен басукерек. Осы кезде Редактор кода терезесі пайда 
болады.  Оған  OnClick  оқиғасына  программалық  кодты  жазу  керек:  New  меню  элементінің 
OnClick оқиғасы төмендегі түрде болады: 
Бұл  жердегі  ShowMessage-стандартты  функция,  терезеге  берілген  тапсырма  экранға 
шығарады. 
Жобаны сақтап, орындауға жібереміз. 
 
 
Модульдің қалыптасуының толық текстін көрсетеміз. 
unit Popup1; 
interface 
uses 
Windows, Messages, SysUtils, Variants, Classes, Graphics, Controls, Forms, 
Dialogs, Menus; 
type 
TForm1 = class(TForm) 
MainMenu1: TMainMenu; 
File1: TMenuItem; 
Edit1: TMenuItem; 
Run1: TMenuItem; 
New1: TMenuItem; 
Open1: TMenuItem; 
Save1: TMenuItem; 
Close1: TMenuItem; 

95 
 
N1: TMenuItem; 
Rropen1: TMenuItem; 
Project11: TMenuItem; 
Progect21: TMenuItem; 
Project31: TMenuItem; 
Cut1: TMenuItem; 
Copy1: TMenuItem; 
Past1: TMenuItem; 
Delete1: TMenuItem; 
Run2: TMenuItem; 
N2: TMenuItem; 
raceInto1: TMenuItem; 
procedure New1Click(Sender: TObject); 
procedure Open1Click(Sender: TObject); 
procedure Save1Click(Sender: TObject); 
procedure Close1Click(Sender: TObject); 
procedure Project11Click(Sender: TObject); 
procedure Progect21Click(Sender: TObject); 
procedure Project31Click(Sender: TObject); 
procedure Cut1Click(Sender: TObject); 
procedure Copy1Click(Sender: TObject); 
procedure Past1Click(Sender: TObject); 
procedure Delete1Click(Sender: TObject); 
procedure Run2Click(Sender: TObject); 
procedure N2Click(Sender: TObject); 
procedure raceInto1Click(Sender: TObject); 
private 
{ Private declarations } 
public 
{ Public declarations } 
end; 
var 
Form1: TForm1; 
implementation 
{$R *.dfm} 
procedure TForm1.New1Click(Sender: TObject); 
begin 
ShowMessage ('
Выбран пункт New'); 
end; 
procedure TForm1.Open1Click(Sender: TObject); 
begin 
ShowMessage ('
Выбран пункт New') 
end; 
procedure TForm1.Save1Click(Sender: TObject); 
begin 
ShowMessage ('
Выбран пункт Save') 
end; 
procedure TForm1.Close1Click(Sender: TObject); 
begin 
ShowMessage ('
Выбран пункт Close') 
end; 
procedure TForm1.Project11Click(Sender: TObject); 

96 
 
begin 
ShowMessage ('
Выбран пункт Project1') 
end; 
procedure TForm1.Progect21Click(Sender: TObject); 
begin 
ShowMessage ('
Выбран пункт Project2') 
end; 
procedure TForm1.Project31Click(Sender: TObject); 
begin 
ShowMessage ('
Выбран пункт Project3') 
end; 
procedure TForm1.Cut1Click(Sender: TObject); 
begin 
ShowMessage ('
Выбран пункт Cut') 
end; 
procedure TForm1.Copy1Click(Sender: TObject); 
begin 
ShowMessage ('
Выбран пункт Copy') 
end; 
procedure TForm1.Past1Click(Sender: TObject); 
begin 
ShowMessage ('
Выбран пункт Past') 
end; 
procedure TForm1.Delete1Click(Sender: TObject); 
begin 
ShowMessage ('
Выбран пункт Delete') 
end; 
procedure TForm1.Run2Click(Sender: TObject); 
begin 
ShowMessage ('
Выбран пункт Run') 
end; 
procedure TForm1.N2Click(Sender: TObject); 
begin 
ShowMessage ('
Выбран пункт Step Over') 
end; 
procedure TForm1.raceInto1Click(Sender: TObject); 
begin 
ShowMessage ('
Выбран пункт Trace Into') 
end; 
end. 
Тәжірибелік жұмыс №12 
Тапсырма 
TOLEContainer 
компонентін пайдалану мысалы. 
Мысал. Paint графикалық редакторы терезесін Delphi ортасына шақырып, сурет салу 
және салынған суретті формада көрсету керек. 
1. 
Standard бетінен  Form1  формаға OLEContainer1 компонентін орналастырамыз. 

97 
 
2. Орнатылған компонентті екі рет шерту. Объектіні кірістіру терезесі көрінеді. 
 
Оған объект типтерінің  тізімінен кез-келгенін таңдап іске қоса беруге болады. 
4. 
Тізімнен Точечный рисунок PaintBrush қатарын таңдап, терезенің ОК түймесін 
шертеміз.  Delphi-ге  Paint  графикалық  редакторы  қосылып  қойылады  және  форма  қайта 
ашылады. 
5. 
OLEContainer 
компонентін екі рет шертсеңіз келесі сурет шығады. 
 
Paint 
мүмкіндігін  пайдаланып  қалаған  суреттеріңізді  салып,  оны  Файл/Сохранить 
как... командасымен сақтап қойыңыз. 
6. Терезені жабыңыз. Компонент ішінде сурет салынған форма көрінеді. 
 
 

98 
 
Тәжірибелік жұмыс №13-14 
Тапсырма 
Мәтіндік массивті реттеу.Массивті класс қасиетін пайдаланып реттеу. 
Мысал.  Қазақ  әріптері  бойынша  төменде  жазылған  аты-жөндерін  бірінші  әріптері 
бойынша реттеу керек. 
Мәдіхожаев Сұлтан 
Ысқақова Дамира 
Мұстафаев Қажым 
Атчабаров Жәнібек 
Оралханова Маржан 
1.  Жаңа  проект  ашып,  формаға  Panel1,  панель  үстіне  Button1,  форманың  жоғарғы 
жағына  Memo1 копонентін орнату керек. 
2. Компоненттерге келесі қасиеттеріне мән меншіктеу керек: 
Форма  Font   
Times New Roman,10 
Coption  
Реттеу 
Panel1  Coption 
 
бос етіңіз 
Align 
 
alBottom 
Button1  Name   
OK 
Memo1  Align   
alClient 
ScrollBars 
ssBoth 
WordWrap 
False 
3. Button1 
түймесіне OnClick оқиғасын өңдеуіш құру: 
procedure TForm1.Button1Click(Sender: TObject); 
Const n=5; 
var a:array[1..n] of string; 
d,k,j:integer; 
r:string; 
begin 
for k:=1 to n do 
a[k]:=InputBox(a[k],'rtprtkuty 'ktvtyn-',''); 
r:='АӘБВГҒДЕЖЗИЙКҚЛМНҢОӨПРСТУФХ...'; 
d:=length(r); 
for j:=1 to d do 
for k:=1 to n do 
if copy(a[k],1,1)=copy(r,j,1) then Memo1.Lines.Add(a[k]) 
end; 
4.
Проектіні  іске қосамыз, сонда келесідей форма шығады, оған мәндерді енгіземіз 
 
Нәтижесі келесідей реттелген массив шығады 

99 
 
 
 
Тәжірибелік жұмыс №15 
Тапсырма 
Биттік  бейнелерді  жылжыту  О.Камардиновтың  кітабының  126  беттегі  тапсырманы 
орындаңыз. Файлға мысалдар. 
Мысал. Типтік файл форматын пайдаланып, келесі тізімді 
1. 
Шәймерденқызы Гүлнар   
1975 қазақ 
2. 
Оралханұлы Ержан 
 
1977 қазақ 
3. 
Нұрғалиқызы Жәмила  1978 қазақ 
 
«В2008»  атауымен дискіге тиеу керек. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

100 
 
Алматы экономика және статистика академиясы 
 
«
Информатика» кафедрасы 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
СТУДЕНТТІҢ ОҚЫТУШЫМЕН ӨЗДІК ЖҰМЫСЫН ОРЫНДАУ ҮШІН 
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ  
 
 
 
 
 
«
Визуальды программалау»  пәні бойынша 
 
  
"5В070300 - Ақпараттық жүйелер "         мамандығы үшін 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Алматы, 2014 

101 
 
СОӨЖ-дерді орындауға арналған  тапсырмалар және оларды жүргізу түрлері 
 
 
 
 
 
 
\\ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
№  
 
СОӨЖ тапсырмалары 
СОӨЖжүргізу 
түрлері 
   
Кіріспе 
Дискуссия 
   
Визуальды программалау негізі  
Тренинг, 
дискуссия 
.     
негізгінің принциптері. Инкапсуляциялау, полиморфизм, мұрагерлеу. .    Тренинг, 
дискуссия 
4. 
 
DELPHI-
ге  кіріспе.  DELPHI  ортасы.  Компоненттер  палитрасы.  Форма 
терезесі. Объекттер инспекторы. Кодты редактірлеу терезесі. 
Жазба жұмыс 
5. 
 
Жоба құрылымы.  
 
6. 
 
Жоба  файлы.  Форманың  модулі.  Ресурстар  файлы.  Жоба 
параметрлерінің файлы.  
Презентация, 
дискуссия 
7. 
 
Қосымшалар құру. 
Жазба жұмыс 
8. 
 
қосымшаларды құру үшін визуалды компоненттерді пайдалану. 
Жазба жұмыс 
9. 
 
Қосымшалар құру. 
Жазба жұмыс 
10    
Қосымшалар  құру.  Ерекше  жағдайларды  өңдеу.  Ерекше  жағдайларды 
өңдеуде    KeyPress  жағдайын  пайдалану.  Керекті  батырмаларға  жұмыс 
жасамайтын жағдайлар туғызу.  
Жазба жұмыс 
11    
Ерекше  жағдайларды  өңдеу.  Exception  -  класы.  Жағдайлады 
туғызбаудың стандартты кластары.  
Дискуссия, 
тренинг 
12    
Деректер  қорларының  қосымшаларын  құру.    Деректер  қорын 
құрастырудың негізі. ДҚ-ың ахитектурасы. ДҚ-ың кестелерін құру. 
тест 
13    
Деректер  қорларының қосымшаларын  құру.  ДҚ  қосымшаларын  құруға 
арналған  компоненттер.  Деректермен  жұмыс  жасауға  арналған  
визуалды компоненттер. 
Жазба жұмыс 
14    
Деректер  қорларының  қосымшасын  құру.  Жергілікті  деректер  қоры. 
Деректерді  алудың  навигациялық  әдісі.  Навигациялау  әдістері,  
жазбаларды  фильтрациялау әдістері.  
Презентация 
15    
Деректер  қорларының  қосымшаларын  құру.  ДҚ-мен  жұмыс  жасау 
құралдары. INTERBASE сервері. ДҚ құру. ДҚ кестелерінің құрылымын 
басқару.  
Жазба жұмыс 

102 
 
Алматы экономика және статистика академиясы 
 
«
Информатика» кафедрасы 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫН ОРЫНДАУ БОЙЫНША ӘДІСТЕМЕЛІК 
НҰСҚАУ 
 
 
 
 
 
«
Визуальды программалау»  пәні бойынша 
 
"5В070300 - Ақпараттық жүйелер "         мамандығы үшін 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Алматы, 2014 

103 
 
СӨЖ тапсырмаларын орындау және өткізу графигі 
№  
п/п  
СӨЖ тапсырмалары 
Бақылау түрлері 
Тапсыру 
мерзімі 
      
Күндізгі 
1.  
Кітапхана  қорымен  танысу,  қажетті 
әдебиеттермен қамтамасыз ету 
Ауызша талқылау 
1
апта 
2.  
Екі өлшемді массивтерді өңдеу 
программалары. StringGrid компоненті. 
Вариант  номіріне 
сәйкес 
тапсырма 
бойынша 
программасын құру 
керек 
6 апта 
3.  
Жаңа басты меню, құрылымын құру 
Вариант  номіріне 
сәйкес 
тапсырма 
бойынша 
программасын құру 
керек 
13 апта 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Алматы, 2014 

104 
 
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛУ КАРТАСЫ 
 
«
Визуальды программалау»  пәні бойынша 
«
5В070300 - Ақпараттық жүйелер»  мамандығы үшін 
 
 
Негізгі оқу-әдістемелік әдебиеттердің болуы (дана) 
Студен
ттер 
контин
генті 
 
Ес
к 
ер 
ту 
Оқулықтар мен оқу құралдары 
Электро
нды 
оқулықт
ар мен 
оқу 
құралда
ры 
ПОӘК 
к/о 
р/о 
к/о  р/о  к/о  р/о  к/
о 
р/о   
 
1.
Монахов Н.В. DELPHI.7.0 в 
подлиннике, Питер Пресс, 
2007г. 
10 
10 
У
М
КД 
У
М
КД 
2
0 
 
 
 
2.
Н.Культин. Основы 
программирования на 
Delphi
.7.0 СПб.: Питер Пресс, 
2006г. 
5 
5 
У
М
КД 
У
М
КД 
2
0 
 
 
 
3.
И.Ю.Баженов. DELPHI.7. 
Самоучитель программиста. 
КУДИЦ-ОБРАЗ. М:2003г. 
10 
10 
У
М
КД 
У
М
КД 
2
0 
 
 
 
4.
В. Гофман, А. Хомоненко. 
Работа с базами данных в 
DELPHI
. Изд. «БХВ-
Петербург»,2000 
5 
5 
У
М
КД 
У
М
КД 
2
0 
 
 
 
5.
Н.Культин. Delphi.7.0 В 
задачах и в примерах. СПб.: 
БВХпетербург, 2007г. 
15 
10 
У
М
КД 
У
М
КД 
2
0 
 
 
Бөрібаев  Б.  Алгоритмдер 
және 
мәліметтер 
құрылымы. 
 
25 
25 
У
М
КД 
У
М
КД 
2
0 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

105 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Баспаға шығаруға қол қойылды 05.01.2014. Формат 60х84 1/16 
Офсеттік басылым. Тираж 30 экз. Тапсырыс № 86. Шартты баспа табақ  6,5 
 
 
АЭСА баспахана орталығы 
Алматы қаласы, Жандосов көшесі, 59 
 
 
 
 
 
 
 
 

106 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

107 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

108