Алгаищы окулыцтар, ондагы эдеби материалдардыц мазмуны

Е.Закариянулы «Казак элшпесЬ> (1910), М.Малдыбаев «К,азакша ец жаца 
элшпе», КДожыков «Элшпе» ( 1912);
2 .Ы.Алтынсарин улпсш устанган окулыктар: С.Кебеев «У лгш бала». 
«Улгш1 тэрж1ме» (1910), О.Алмасов, Т.Мендешев, К.Бейсембаевтардыц ауыл- 
дык мектептерге арналган хрестоматиялары, А. Б а й ту р с ы ну л ы ны н 
«Оку
куралы».
1928 жылы кацтардан латын алфавитшщ снуше байланысты казак 
мектептершде ею турл! элшпеж окыта бастады. Сонымен катар осы жылдар- 
дагы колхоздастыру ю не катысты сыныптык сабак жуйесшщ бригадалык 
ецбек топтарына ауысуы мектептерде оку мен окыту процесш деп дамуына 
елеул! кедерп келт1рд1. Б ш м берудеп бул токырау казак зиялыларыныц 
назарынан тыс калмады.
Халык Агарту Комиссары ретшде А.Байтурсынов берший жэне еюнил 
буын мектептер] ушш оку куралдары мен хрестоматиялар тузу юш арнайы 
мэж ш сте кетерген, Жаца оку куралдарын жазу туралы каулы кабылданган. 
Бул бастамага казак зиялылары: акын, жазушылар, окытушылар, б ш м беру 
саласыныц алгашкы кайраткерлер1 С.Сейфуллин, Ж.Аймауытов, Т.Шонаулы, 
М.Жумабаев, 
Е.Болганбаев, 
М.Жолдыбаев, 
К.Жуманов, 
К-Токтыбаев, 
ЕЖансупров, Б.Майлин, 
С.Муканов, К-Жумалиев, в.Турманжановтар 
колдау бершген.
Осы бастама непзш де 01рнеше оку куралдарын жазу колга алынган. 
А.Байтурсыновтыц «Элшпе» (1921), М.Дулатов «Кирагат» (1914), «Оку 
куралы» (1921), «Эдебиет таныщыш» (1926), «Элш би», «Жаца курал» 
(1926), Т.Шонаулымен б 1 р!г 1 и жазган оку куралы (1927), Т.Шонаулы 
«Жацалык», «Сауаттан», «Жаца арна» (М.Жолдыбаевпен б1рге (1927), «Шала 
сауатты ересектер уппн» (1926), М .Эуезовтщ «Эдебиет тарихы» (1927), 
М.Жумабевтьщ «Сауатты бол» (1923), «Педагогика», Ж.Аймауытовтьщ 
«Жаца ауыл» (1929), Б.Майлин, С.Мукановтардыц «Колхоз - ауыл» (1930), 
Г.М уареповтщ «Жаца ауыл» (1930), М .Эуезовтщ «Жеткшшек» (1930) т.б. 
окулык-хрестоматиялары казак эдебиетшщ мектептерде жеке пэн ретшде 
окытылуына жетекш! рел аткарды.
Казак т ш н д е п алгашкы окулыктар 20-30 жылдардагы казак зиялылары 
тарапынан колдау тапкан жаппай сауаттандыру тс 1не де елеул1 ыкпал етп.
Казак эдебиеп пэншщ мазмунындагы тарихи кезендер 
алгаш 
М.Эуезов окулыгында кершю тапты. М .Эуезовтщ «Эдебиет тарихы» ок~у- 
лыгында эдеби материалдар жет1 бел(мге жжтелш усынылган:
1. Сыршылдык салт елендер;
2. Батырлар эцпмесц
3. Ел поэмалары;
4. Тарихи елендер;
5. Ертегшер;
6. Айтыс елендер;
7. ХУШ-Х1Х гасыр акындары.
XX 
гасырдыц басында жарык керген окулык-хрестоматиялар казак 
эдебиетш окытудьщ барлык максат, мшдеттерш етей алмаса да, сол тустагы
30

саяси-элеуметтк жагдай мен заман суранысын канагаттандырды. Казак 
эдебиетшщ пэн ретш деп жуйес1 мен курылымы, б ш м мазмуны жыддар бойы 
калыптасты. 1930 жылдардагы казак эдебиетшщ оку куралдары эр! окулык, 
эр! эдеби, гылыми, зерттеу ецбепнщ иэтижес! болып табылды. Алгашкы оку 
куралдары жазылган туста эдебиегпц тарихи курсы толык аныкталмаган кез 
болатын. Оныц устше эдебиеттщ теориясы калыптаспаган, сыны жокка тэн 
ед1. Аумалы-текпел! кезенде эдеби Марата деген кезкарастьвд да турактамаган 
тусы болды. Казак эдебиетшщ алгашкы сынында сьодаржактык басым едг 
Эдебиет пэнш щ гылыми непздерш аныктау да курдел! удерютен о п т
Сондыктан осы кезенде жазылган эдебиет майданы мэселелер! алгашкы оку 
куралдарына снизьте бердк Сол оку куралдары ез кезепнде орталау оку 
орындарына да кызмет етт!.
1930 жылдан окулыкка 
К а р а г а н д а
хрестоматиялык сипаты басым оку 
куралдарын шыгару тенденциясы орын алды. Осыдан былайгы уакытта
1.Жансупров, С.Сейфоллаулы, Э.М эметкелшшщ «Эдебиет куралы» окулыгы 
(1932), С.Сейфоллаулы, Э.Турманжанулыньщ «Керкем эдебиет» (1934), 
М.Жолдыбайулы, 
Э.Коцыратбайулы, 
М.Каратайулыныц терт 
жылдык 
мектепке 
арналган 
«Эдебиет 
хрестоматиясы», 
Е.Исмайлов 
пен 
К-Бекхожиннщ 5-сыныпка арналган хрестоматиясы, 1937-1938 жылдары 
М.Эуезовтщ 6-сыньш уппн, Д.Эбшовтщ 7-сыныпка арналган, С.Муканов пен 
К.Ьекхожинн'щ 8-сынып ушш. Е.Исмайлов пен К.Бекхожиннш 9-сыныпка 
арналган эдебиет хрестоматиялары жарык керд!. Бул хрестоматиялардьщ 
окушы-шэк!рттерд!ц б ш м ш тольщтыруга, эдеби- эстетикалык танымын 
кетеруге зор ьщпалы болды.
1940 жылдан бастап эр сыныпка арналган эдебиет окулыктары жуйел! 
шыгарылып турды. Оку багдарламалары мен окулыктардыц жацартылып, 
эдю темелк жагынан !зденютщ кушейш, жуйел! шыгарылуына себеп болган 
кыркыншы жалдардагы педагогикалык гылыми зерттеу институтыныц 
курыдуы ед1.
Осы жылдары 5-сыныпка арналган Ш.Кэр!баевтыц эдебиет окулыгы 
жарык кордь1 Окулыкта авторлар шыгармалары усынылып, соцынан шыгар- 
ма мазмунына орай сурау-тапсырмалар бершген. Окушыларды мэтшмен 
жумыс жасауга багыгтаган. Аталган окулык кешн Ш .Кэр!баев пен 
С.Тшешованыц авторлыгымен шыккан 2. К ейш п окулыктарда да сурак- 
тапсырмалар жетшприггеш байкалады.
Окулык авторлары окулыкта берьтген материалдардьщ мэн-мазмунын 
аныктау мен тагщылауда кенес лэу!р!н1Н усынган саясатына унем1 сэйкес 
болуды кездеп отырады. Сол себеггп элеум еттк жагдай тен сп /й п н щ себебш 
ашып жэне социалисток ем!рдщ ер е к ш ел и т октябрь революциясыныц жем!с! 
ретшде керсетуге багыттайды.
1 Кэр
1
баев Ш. Абай (Эмчрбаяны)// Эдебиеттш оку кггабы: 5 - класка арналган. Алматы,
1949. Б 44-51.
1 
Кэр1баев Ш. Абай Кунанбаев // Эдебиетпк оку ютабы: 5 - класка арналган. Алматы.
1950. Б 3-4.
31

Ш.Кэр1баевтыц 5-сыныпка арналган бул окулыгы 1941-1960 жылдар 
аралыгында кайта бастырылган1. Тек багдарламадагы езгерютерге сэйкес 

жүктеу 11,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: