с е з
1
М д е е р к ш ,
сыршыл, н эзк , мунды
к е ц ш
к у й 1
аралас ж уред Ь ,1 - деп байкатады.
Куншыгыстан тан келед], мен келем.
К ек кушренедц мен де кектей кушренем.
Ж ердщ жузщ карангыльщ каптагаы
Жер жузше нур беремен, кун берем ,- деп акын езш «тан», «кущренген
кек», «карацгылык», «нур бсретш кун» болып шыгады соцында.
Байкап отырганымыздай керкем сездеп пейзаждьщ аткаратын кызмет1
эралуан. Ол 01рде керкем шыгарма мэтшше бояулык ренк гана устеп туреа,
б!рде алдагы орындалатын окигаларга окырманын психологиялык тургыдан
дайындап отырады. Ещи б1рде автордын шыгармага деген е зш д к кезкарасын
берш турады жэне мэтш идеясыныц тутастай ашылуына аркау болады.
Сондыктан лирикальщ шыгармаларды окытудьщ н е п зп устанымдары
мен багыттарын айкындай отырып, эр мэтшд] талдаудыц е зш д к жуйесш
жасау каж етп п туындайды. Мугал1м
мэтш д1 талдап тану аркылы автор
ойына, болмысына жакындайды. Сол аркылы окушыларды да дурыс арнага
багыттай алады.
Лирикалыц шыгармаларды оцытуда ш ркпе жумыстардыц мацызы.
Лирикалык шыгарманы окыр алдындагы юр1спе жумыстар эр такырыптыц ез
е р е к ш ел тн е карай талданып алынады. Юр!спе жумыстын мазмуны оньщ
максатынан туындайды. Шыгарманыц ерекшелк!, еткен такырыпка байла-
ныстылыгы,
окушыньщ дайындык дэрежес1 — тугел ескершедь Юрюпе
жумыстардьщ формасы мен мазмуны да эркалай болып келед1. Мысалы:
Мугал1мнщ юрюпе сезк сыныппен журпзшетш энпме, такырыпка юрюпе
энпме, такырыпка катысты сурак-жауап, анкета, экскурция, иллюстратив: I
материалдар мен кинофильмдер кврсету, эдеби-шыгармашылык ой-толгау-
лар жазу, аудио мэтш тындату, ун таспа тындау, с е з д к жумыстар журпзу,
1 К,ирабаев С, Улт тэуелслздш жэне эдебиет.- А.: «Гылым», 2001.-99 б.
180
шагын инсинировка жасау т.б. Мугашмнщ юрюпе сез1 колем! жагынан
тужырымды, мазмуны, тип женшен тартымды, т у с ш н т болуы тж с. Юрюпе
сез окылатын шыгармамен тжелей кабысып, тыгыз байланыстылык пен
эсерлипкп сактауы тшс. Мысалы: Абайдьщ «Кдраша, желток,санмен сол бгр
ею ай», «Кансонарда буркгпш шыгады анга» т.б. шыгармаларды окытар
алдындагы юрюпе жумыстар осы такырыпка катысты окушыны ой, киял,
угым-тусшж, эмоциялык эсер жагынан даярлауга багытталады.
Юрюпе сез бен юрюпе эцпмедеп айырмашылык юрюпе энпм е сурак-
жауап эд1С1мен журпзш едь Мугал1мнщ юрюпе сезшде шыгармага катысты
хабарлау, тусш д1ру, жумыстарын мугал1м аткарса, юрюпе энпмеге окушылар
да катысып, н еп зп айкыпдайтын мэселелерд! сурак-жауап эдю1мен шешуге
эрекет жасалады. Юрюпе эцпмеде койылатын сурак окушылардыц бурын
жинактаган б ш м коры на непзделш курылады да сол такырыпка катысты
окушы б ш м ш жацгырту, кейб1р мэселелерд1 ащ ындай тусу,
ерекшелей
отырып, назар аударту максатында журпзш едь Мэселен: б ел гш б!р шыгар-
машылык тулганьщ ем 1рбаянын, шыгармашылыгьш окыр алдында окушы-
ньщ бурын жинактаган б ш м децгейш аньщтау кезделедт
Мысалы: 7-сынып окушыларына Абайдан «кансонарда б у р к т ш
шыгады ацга», «Шокпардай кекш бар камыс кулак» деген елендерш окытуда
мугал1мнщ юрюпе эцпмес! журпзшмесе сабак мазмуныньщ тус1ш кт1 болуы,
белгш б]'р нэтижеге кол жетюзу еюталай. Бул ею елец де окушы туе!(п! тые
ауырлык зкелед) жэне елен создер1 оларга жаксы таныс емес. Оган коса
кандай болмасын тусниксп с©зд1, кубылысты тусш д1ру ушш баланыц азды-
квпт! керген тож1рибесже суйену кажет. Сол себешт олендерд! окыр алдында
окушылармен шыгарма мазмунына катысты энпме-сухбат курган ете орын-
ды. Осы орайда сабак алдында мэтшге катысты мынадай сурактар беру керек.
«Кансонарда бурютнн шыгады ацга» елещне мынадай юрюпе сурактар
беруге болады:
1 .Ацшылыктыц кандай турлер! болады?
2.Ел 1Ш1нде ацшылыкка кандай кустар уйретшетш болтан?
3.Ац аулау процесш кергендерщ бар ма?
4.Кансонар дегенд1 капай тусш еандер?
5.Ацшы кустардыц жабдьщтарын калай атайды?
Оларды баптау, анга уйрету женшде естш бшгендерщ бар ма?
Т а л д а у с у р а к т а р ы:
1. Абай еленде ацшы адамга каж егп нелерд! атап керсетедг?
2 . ©ленде бурюттщ, тулюнщ, ацшыньщ ю-эрекет1 калай суреттелген?
3. “Ь^анат, куйрык суылдап, ыскырады”, “Жарк-журк етш екеу! айка-
сады” деген тармактардагы бфыцгай
формадагы етютжтерд1 пайдалану
аркылы акын неш ацгарткысы келген?
4. Абай нелктен осы кершютерд1 «Жеке батыр майданына» тецейд1?
5. Ацшыльщ адамга кандай кещл-куй, эсер беред!, оны акын калай
керсеткен?
6. «Кеюректе жамандык еш ниет жок,
181
Ан
б о л а д ы к е ц е с щ к у с с а л г а н д а ...» д е г е н т а р м а к т а р д ы к а л а й
тусше-
С 1н дер?
Осы тектес суракдар мен тапсырмалар бере отырып, окушыларга Абай
шыгармаларынан кен угым калыптастыру мумкшд^п мол.
О к у ш ы л а р д ы ц е з д 1 к т а п с ы р м а л а р ы :
1.«Сылан ету», «сымпыц кагу», «канды кез», «кайкан кагу», «кырьщ
пышакпен кыржандау» деген сез 'пркестершщ мэнш калай тусшд1ндер? Осы
ттркестерд! катыстыра отырып сейлем курап кер.
2.0лендеп кер ктеу куралдарын тауып жаз. Троптьщ кай турше жата-
тынын аньщта.
3 .вл ец кандай улпде жазылганына назар аудар (баяндау, суреттеу).
4.Абай елендерш деп аншылык кершющ сезбен немесе суретпен
бейнелеп кер.
Осы сурактар барысында мугал1м окушылардын б ш м -б и п п н тексере
отырып, жетюл1кс1з жершде ез1 мол1мет берш отырады. Мумюн болган
жагдайда осы туралы видео-фильм керсеткен абзал.
«Шокпардай кекш бар камыс кулак» еленш окыр алдында да осы
тектес сурак тапсырмалар, дайындык жумыстары м ш детп турде журпзшут
кажет. Аттьщ, тулпардын кешпел1 ел т1рл1пндеп алатын орны гуралы,
турмыстык каж еттш п
мен сулулык символы ретш деп
оган деген
суш спенш ш к, олардьщ ауыз эдебиеттнде, эн, елец-жырлардагы, керкем
шыгармалардагы
к е р ш
1
С
1
туралы айщ ан абзал. Аттьщ дене м уш еа туралы
алдын-ала мэл1мет беру мшдетп.
2010 жылгы «Атамура» баспасынан жарьщ керген 6-сыныпка арналаган
«Эдебиет» окулыгында ежелп дэу1р эдебиет! улпеш ен «Култепннщ жыры
бершген.
Окулыктьщ авторлары (К.клэмжанулы, С.Тшепюва, Б.бртнова,
Р.Батгал) багдарламага сэйкес бул жырды ала отырып, «Култепн» жыры
туралы аньщтама берген. Дегенмен жырды оки келе окушылар кептеген
тарихи жер атаулары мен ежелп ел атауларын ушыратады. Сол с е б е г т де бул
сабак тарихи маглуматтармен кенейтш п етут керек. Осы сыныптарда тарих
сабактарынан еткен бш м дерш жангыртып, ежели турю каганатынын мекен
еткен ордасы, баска елдермен керш ш к жагдайын окушылардын кемепмен
картага тус1ру немесе ойша багдар жасау жырдьщ да такырыптык, идеялык
мазмунын ашуга кемектеседк Ал Махамбет елендерш окытканда тарихи-
элеуметпк мэселелер алдын ала тусйвд^ршмесе, акыннын елещ де еркш
ашылмайды.
Кррыта келгенде, лирикалык шыгармаларды окытудьщ н е п з п устаным-
дары мен багыттарын айкындай отырып, эр мэ'пнд! талдаудьщ езш дж
жуйесш жасау каж етп п туындайды. Ец бастысы - мугал1мнщ автордьщ
айтпак ой мен сез!мш туешш туйсшу!. Мугал1м мэтшд1 талдап тану аркылы
автор ойына, болмысына жакындайды. Сол аркылы окушыларды да дурыс
арнага багыггай ал ад и. Мэтш талдау мугал1м мен окушыньщ ынтымак-
тастыгы мен 1здешсш, танымы мен талгамын, езш дж кезкарасы мен гпклрш.
танымга багытталган турл! ю-эрекегтершщ жетшуш кажет ететш курдел1
удерю болып есептелед!.
182
|
