Бақылау сұрақтары
1.
Электронды аппараттардың кемшіліктері мен артықшылықта-
рын атаңыз.
2.
Электронды аппараттың құрылымдық схемасын сызыңыз.
3.
Ауысу режиміндегі жартылай өткізгіш диод жұмысының ерек-
шеліктерін атаңыз.
4.
Жүктеме тогы жəне кернеуінің белгілі мəндері бойынша жар-
тылай өткізгіш құралдарды қалай таңдайды?
5.
Қанығу режимінде транзисторды қолдау үшін қажетті база тоғы
қалай анықталады?
6.
Бөлу режиміндегі транзисторды жабу тəсілдерін атаңыз.
7.
Белсенді-индуктивті жүктемедегі транзистор жұмысының ерек-
шеліктері қандай?
8.
Шамадан тыс кернеулерден қорғау тəсілдерін атаңыз.
9.
Транзисторды басқаруға шығынды азайту тəсілдерін атаңыз.
10.
Транзисторларды параллель қосу үшін не пайдаланылады?
11.
Далалық транзисторларда орындалған электронды кілттердің
артықшылықтары мен кемшіліктері қандай?
12.
Кілттердің энергетикалық көрсеткіштерін арттыру тəсілдерін
атаңыз.
178
13.
Тұрақты ток тізбектерін коммутациялауға арналған тиристор
базасындағы электрондық кілт қалай жұмыс істейді?
14.
Айнымалы ток тізбектерінің коммутацияларына арналған тири-
стор базасындағы электронды кілттің жұмысын сипаттаңыз.
15.
Операциялық күшейткіштерде буферлік каскадтар үшін не пай-
даланылады?
16.
Оның элементтерінің мақсатын түсіндіріңіз жəне инвертация-
лайтын күшейткіштің принципиалды схемасын сызыңыз.
17.
Күшейту коэффициенті қалай анықталады?
179
тұр
шығ
шығ
тұр
шығ
2
кр
11-ТАРАУ
ЭЛЕКТРОНДЫ РЕЛЕ
11.1.Кернеудің электронды релесі
Электрондық кернеу релесінің (ЭКР) негізгі бөліктері кернеу түр-
лендіргіші, шекті құрылғы (салыстыру тізбегі), алдын ала күшейткіш
жəне шығыс күшейткіші (электрондық кілт) болып табылады (11.1-су-
рет).
Кернеу түрлендіргіші айнымалы ток кернеуін тұрақты кернеуге түр-
лендіреді. Мұндай түрлендіргіш ретінде жарты толқын немесе толық
толқынды көпір түзеткіші қолданылады. ЭКР тұрақты ток тізбектерінде
жұмыс істеп тұрған кезде кернеу түрлендіргіші жоқ.
Шекті құрылғылар релелік вольт-ампер сипаттамасына ие жартылай
өткізгіш элементтер немесе интегралды микросхемалар көмегімен са-
лыстыру схемалары арқылы жасалады. ЭКР конструкциясында ең жиі
қолданылатын стабилитрон болып табылады. Стабилитронның графи-
калық бейнесі мен вольт-ампер сипаттамасы 11.2-суретінде бейнелен-
ген.
11.2,
б
-суретінде көрініп тұрғандай, кернеудің белгілі бір мəнінде
Uст жабық аймақ күйінен өткізгіш аймаққа өтеді. Бұл сипат ЭКР бөлігі
болып табылатын шекті құрылғыны жасағанда пайдаланылады. Іске қо-
сылуды берілген кернеуге реттеу үшін стабилитронмен бірге айнымалы
резистор қосылады. Стабилитронға негізделген шекті құрылғы схема-
сының нұсқаларының бірі 11.3-суретінде көрсетілген.
R1
кедергісінің көмегімен шекті құрылғының шекті кернеуі орнаты-
лады. Кіріс кернеуі
U
стабилитрон тұрақтандыру кернеуінен аз болған
жағдайда,
U
шекті құрылғының шығуындағы кернеуі
U
= 0.
U
кернеуі стабилитрондағы кернеу тұрақтандыру кернеуіне
U
тең не ар-
тық мəніне жеткен кезде, стабилитрон өткізгіш күйге өтеді,
R2
резисто-
ры арқылы
І
тоғы жəне шекті құрылғының шығуындағы кернеуі
U
=
IR
айналады.
11.1
-сурет.
180
КЭ1
U
<
U
11.2
-сурет. Графикалық кескін (
а
)
жəне стабилитронның (
б
) вольт-ам-
перлық сипаттамасы.
11.3
-сурет. Стабилитронныңшекті
құрылғысының схемасы
11.4
суретте дискреттік элементтерде жасалған электрондық кернеу
релесінің схемасы бейнеленген.
R1, R2, R3
резисторлары кіріс кернеуді бөлгіш болып табылады,
онда
R2
резисторы ЭКР бойынша белгіленген жұмыс кернеуін реттеу
үшін қызмет етеді. Шекті элемент ретінде
VD1
стабилитроны қолда-
нылады. Алдын ала қуат күшейткіші биополярлы
n — p — n
-транзи-
сторында
VT1
құрылған, оның коллекторлық тізбегінде
R4
резисторы
орнатылған, бұл транзисторлық
VT1
коллекторының тоғын шектейді
жəне транзисторлық
VT2
базалық тоғын орнатады. Алдын ала қуат кү-
шейткішінің шығысындағы кернеуі
U
VD2
диоды арқылы
VT2
тран-
зисторында кілт схемасы арқылы құрылған шығыс қуат күшейткішінің
кірісіне беріледі.
VD2
диоды жəне
R5
резисторы
VT2
транзисторының
сенімді жабылуын қамтамасыз етуіне арналған.
BX
CT
шартында
VD1
стабилитроны өткізгіш емес күйде болады,
VT1
транзисторы жабық жəне оның коллекторында
U
КЭ2max
кернеудің
жоғары деңгейі болады. Бұл кернеу
VD2
диоды арқылы
VT2
транзи-
сторының базасына жіберіліп, оны ашық күйінде ұстап тұрады. Қуат
11.4
сур. Дискретті элементтердегі ЭКР схемасы
181
H
кр
кэ1
H
кір
U
B1
o
o
көзінің кернеуі
R
жүктемесіне салынып тұрады. Кіріс кернеуі
U
ста-
билитрон тұрақтандыру кернеуіне
U
тұр
тең болған кезде,
VD1
стаби-
литроны өткізгіш күйге өтеді. Транзисторлық
VT1
базалық тізбегінде
ток
І
ағыны жəне транзистор
VT1
ашылады, яғни қанықтыру режиміне
өтеді. Қуатты алдын ала күшейткіштің шығысындағы
U
кернеуі U
КЭ-
1нас
≈0,3 - 0,4 В (транзистордың қанықтылық режимінде эмиттер-кол-
лекторлық өтуінде кернеуінің төмендеуі) тең болады.
R2
резисторы
арқылы
VT2
транзисторының базасына «жер» шинасы арқылы нөлдік
шама жіберіледі жəне
VT2
транзисторы жабылады. Нəтижесінде,
R
жүктемесінің қоректендірілуі токтайды. Бұл түрдегі ЭКР автокөлік
бортында тұрақты кернеу деңгейін қамтамасыз ету үшін вагондар мен
тракторлардың борттық генераторлық қондырғыларында қолданылады.
Жоғарыда айтылғандай, ЭКР дискретті элементтерде ғана емес, сон-
дай-ақ интегралдық микросхемаларда да орындалады. 11.5-суретінде
операциялық күшейткіш базасында орындалған, салыстыру схемасын
қолданатын ЭКР принципиалды схемасы көрсетілген.
ЭКР кірісіне орнатылған операциялық күшейткіш екі функцияны
орындайды:
•
ОҚ-да жиналған компаратор салыстыру схемасының рөлін атқара-
ды;
•
ОҚ базасында алдын ала күшейткіш орындалған.
R1
жəне
R2
резисторлары ОҚ-ның кіріс токтарын теңестіруге ар-
налған.
R3
кедергісінің көмегімен ЭКР активтендіру кернеуі орна-
тылған. Шығу қуат күшейткіші электронды кілт схемасына сəйкес,
биполярлы
n — p — n
транзисторында
VT
құрастырылады.
R4
резисто-
ры
VT
транзисторының қажетті базалық тоғын орнатуға арналған, ал
VD
диодты жəне
R5
резисторы
VT
транзисторын сенімді құлыптауды
қамтамасыз етеді. ЭКР былайша жұмыс атқарады.
DA
компараторының
терістейтін кірісіне
R1
резисторы арқылы Uкір басқару кернеуі, ал тері-
стемейтін кірісіне — тірек кернеуінің көзінен
U
кернеуі беріледі.
U
<
шартымен
DA
шығуында
VD
диоды жəне
R4
резисторы арқылы
VT
базасына берілетін, оны ашық күйнде ұстайтын кернеудің жоғары дең-
11.5
сурет. Операциялық күшейткіштегі ЭКР схемасы
182
H
кір
o
o
ср
o
H
ср
гейі орнатылған. Нəтижесінде жеткізу кернеуі
R
жүктемесіне қосыла-
ды.
U
кернеуі
U
тірек кернеуіне тең не артық болған кезде,
DA
шығыс
кернеуі өз полярлығын өзгертіп,
VD
диоды жабылады.
VT
транзисторы
да жабылады, себебі оның базасына R5 резисторы арқылы нөлдің шама
беріледі.
R
жүктемесі қуат алуды токтатады.
Достарыңызбен бөлісу: |
