Сəуір – мамыр – маусым 996 жылдан бастап шығады Жылына рет шығады

210 
Список
литературы
1.
Большой
энциклопедический
словарь
/ 
Гл
.
ред
. 
А
.
М
.
Прохоров
. — 2-
е
изд
., 
перераб
. 
и
доп
. — 
СПб
.: «
Норинт
», 1997. — 
1456 
с
. 
2.
Выступление
Президента
Республики
Казахстан
Н
.
А
.
Назарбаева
на
съезде
мировых
и
традиционно
-
национальных
ре
-
лигий
23 
сентября
2003 
г
. // 
Вечерний
Алматы
. — 2003. — 24 
сент
. 
3.
Джалилов
 
З
. .
Ислам
и
общество
в
современном
Казахстане
. — 
Алматы
: «
айк
-
Пресс
», 2006. — 204 
с
. 
4.
елокова
.
А
.
Особенности
этноконфессиональных
отношений
в
Казахстане
: 
социально
-
политический
анализ
: 
Авто
-
реф
. 
дис
. … 
канд
. 
полит
. 
наук
. — 
Астана
, 2004. — 19 
с
. 
5.
С кияйнен
.
Р
.
Шариат
и
мусульманско
-
правовая
культура
. — 
М
., 1997. — 408 
с
. 
6.
Yahia O.
Aspects interieurs de I’Islam / Normes et valeure dans L’Islam conte mporain. — P., 1976. — 280 p. 
7.
Ислам
: 
нциклопедический
словарь
/ 
Под
ред
. 
Г
.
В
.
Милославского
, 
.
А
.
Петросяна
, 
М
.
Б
.
Пиотровского
. — 
М
.: 
Наука
, 
1991. — 320 
с
. 
8.
Максуд
 
Р
.
Ислам
. — 
М
.: «
Фаир
- 
Пресс
», 2008. — 304 
с
. 
9.
Аль
-
адис
 
Аль
-
удсийя
.
адисы
пророка
. — 
амаск
: «
Аль
-
Фуркан
», 1998. — 256 
с
. 
10.
Ильин
 
И
.
А
.
О
сущности
правосознания
. — 
М
., 1993. — 235 
с
. 
11.
В
текстах
Корана
первая
цифра
— 
номер
суры
(
главы
), 
цифра
после
двоеточия
— 
номер
аята
(
стиха
). 
12.
Аль
-
Мансури
 
И
.
Мусульманские
праздники
и
обряды
//www.sunhome.ru/religion/ 
13.
Мальцев
. .
Социальная
справедливость
и
право
. — 
М
.,1998. — 
С
. 450. 
14.
Маса
 
Али
 
Саид
.
Уголовно
-
правовые
и
криминологические
меры
борьбы
с
наркотизмом
в
еменской
Республике
и
Саудовской
Аравии
: 
Автореф
. 
дис
. ... 
канд
. 
юрид
. 
наук
. — 
Рязань
,2000. — 21 
с
. 
ОЖ
340:008 (574) 
А
. .
Бирманова
.
А
.
Б кетов
атында ы
ара анды
мемлекетт к
университет
А А С АН А
САНАН
А СА
У
БА
А
 
 
данной
 
статье
 
рассматрива тся
 
во росы
 
равосо нания
 
как
 
совоку ности
 
редставлений
 
и
 
увств
, 
выража
их
 
отно ение
 
л дей
, 
социальных
 
о
ностей
 
к
 
действу
ему
 
или
 
же
-
лаемому
 
раву
. 
ере
 
равосо нание
 
роисходит
 
усвоение
 
и
 
о ределенных
 
ценностных
 
ориен
-
таций
 
су ектов
 
в
 
о
естве
. 
равосо нание
 
как
 
ы
 
рони ывает
 
весь
 
механи м
 
равового
 
регулирования
 
и
 
равового
 
во действия
 
на
 
о
ественные
 
отно ения
. 
In this article is considered questions of sense of justice as sets of representations and the feelings ex-
pressing the relation of people, social societies to operating or wished the rights. Through sense of 
justice there are mastering and certain valuable orientations of subjects in society. The sense of jus-
tice as though penetrates all mechanism of legal regulation and legal influence on public relations. In 
Kazakhstan are spent different programs directed on increase sense of justice of society. 
қықтық
сана
қ қық
қолданумен
тікелей
байланыста
жəне
арақатынастары
өте
тығыз
. 
қық
қолданатын
мемлекеттік
орган
, 
лауазымды
т лға
қ қықтық
сана
де гейін
пайдалана
отырып
, 
өз
қ зыры
ше берінде
арнайы
нормативтік
-
қ қықтық
кесімдер
, 
шешімдер
, 
кімдер
, 
б йрықтар
шығарады
. 
Бірақ
қ қықтық
сананы
негізгі
идеялары
қоғамдық
қатынастарды
реттейтін
нормаларда
бекітілген
, 
жарияланған
. 
Сонымен
қатар
қ қық
салаларында
көрсетілген
қағидалар
қ қықтық
сананы
негізгі
талаптары
болып
саналады
. 
Мысалы
, 
азақстан
Республикасыны
Азаматтық
іс
ж ргізу
кодексіні
16-
бабы
: «
Судья
істе
бар
дəлелдемелерді
оларды
жиынтығымен
əділ
, 
жан
-
жақты
жəне
толық
қарауға
негізделген
өзіні
ішкі
сенімі
бойынша
бағалайды
, 
б л
орайда
ол
за
мен
ар
-
ятты
басшылыққа
алады
». 
Б л
норма
судьяны
істі
«
жан
-
жақты
», «
толық
» 
қарауға
міндеттеп
т р
жəне
за
судьяға
дəлелдемелерді
«
өзіні
ішкі
сенімі
бойынша
» 
бағалауға
, 
б л
к рделі
жағдайда
тек
«
за
мен
ар
-
ятты
басшылыққа
алуды
» 
міндеттеп
т р
. 
қық
қолдану
барысында
да
, 
яғни
əділ
шешім
қабылдау
шін
, 
судья
за ға
бағынып
, 
ар
-
ятты
негізінде
шешім
шығару
тиістігі
көрсетілген
. 
Ал
, 
əділеттілік
əрқашан
жоғары
, 
кəсіби
дəрежедегі
қ қықтық
сананы
қалыптасуын
талап
етеді
[1]. 
Сонымен
қатар
қ қықтық
сана
қ қықты
өзіне
де
тікелей
əсер
етеді
. 
Оны
м ндай
қасиеттері
саналық
əсер
, 
келесі
көріністерден
байқалады
. 

211 
қықтық
сана
қ қық
нормаларыны
орындалуын
тікелей
қамтамасыз
етеді
. 
қықтық
сана
неғ рлым
жоғары
болған
сайын
, 
соғ рлым
қ қық
б зушылықты
динамикасы
төмен
. 
оғамда
азаматтарды
қ қықтары
міндеттерімен
тікелей
байланысты
. 
қықтар
мен
бостандықтарды
бір
-
бірінен
ешуақытта
бөліп
қарауға
болмайды
. 
қықтық
сана
əрқашан
азаматтарды
конституциялық
міндеттерін
б лжытпай
орындауды
талап
етеді
. 
Мысалы
, 
азакстан
Республикасыны
əрбір
азамат
Конституцияны
сақтауға
, 
салық
төлеуге
, 
отанды
жəне
табиғатты
қорғауға
міндетті
. 
Сондықтан
барлық
жағынан
алып
қарағанда
, 
қ қықтық
сана
за дылықты
нығайтуды
берік
кепілі
ретінде
танылады
. 
қықтық
сана
қ қық
нормаларыны
мəнін
, 
мазм нын
т сінуге
м мкіндік
береді
. 
қық
қолданатын
субъект
қ қықтық
сана
м мкіндігін
пайдалана
отырып
, 
қ қық
нормасын
мəнін
ғынады
, 
содан
кейін
ғана
оны
, 
мазм нын
т сіндіру
, 
қолдану
қ қына
ие
болады
. 
Мысалы
, 
тергеуші
, 
судья
нақтылы
іс
бойынша
жасалған
қылмысты
дəлелдемелер
арқылы
анықтап
, 
қылмыстық
кодексті
нормасын
қолданады
. 
Б л
к рделі
жəне
асқан
жауапкершілікті
талап
ететін
əрекет
болғандықтан
, 
қ қықтық
сананы
іс
бойынша
жиналған
дəлелдемелерді
бағалаудағы
рөл
өте
зор
. 
Сондықтан
азақстан
Республикасыны
ылмыстық
іс
ж ргізу
кодексіні
25-
бабы
мынандай
норманы
бекітеді
: 
«
Судья
, 
прокурор
, 
тергеуші
, 
анықтаушы
дəлелдемелерді
қаралған
дəлелдемелерді
негізделген
өздеріні
ішкі
сенімі
бойынша
бағалайды
, 
б л
орайда
за
мен
ар
-
ожданды
басшылыққа
алады
». 
қықтық
сана
— 
к қық
жасау
, 
қабылдау
қажеттілігін
анықтайтын
, 
талап
ететін
негізгі
көрсеткіштерді
бірі
, 
əлеуметтік
барометрі
. 
Себебі
қоғамны
дамуы
барысында
нормативтік
-
қ қықтық
кесімдер
ескіреді
, 
қоғамдық
реттеуге
дəрменсіздік
танытады
. 
аму
— 
соны
айғағы
. 
Жа а
за
қабылдау
немесе
оған
өзгерістер
енгізу
қажеттілігі
туындайды
. 
Осы
кезе де
қ қықтык
сананы
рөлі
өте
зор
болады
. 
Сана
идея
сынады
, 
оны
қызметі
реттеуді
қажет
ететін
қоғамдық
қатынасты
қ қық
нормасында
бекітеді
. 
Б л
зіліссіз
дами
беретін
рдіс
, 
қозғалыс
. 
оғамны
дамуы
тіке
жол
сияқты
дамудан
алда
. 
Адам
саналары
əр
т рлі
, 
дара
сипаттарға
ие
болғандықтан
, 
қоғамдық
қатынастар
да
қайшылықтар
мен
қақтығыстарға
толы
. 
Мемлекет
қ қықтық
ж йе
арқылы
сол
қақтығыстарды
бір
қалыпқа
келтіріп
, 
тиімді
реттеу
мақсатын
көздейді
. 
Бірақ
ондай
нəтижеге
жету
мақсаты
əркашан
бола
бермейді
. 
Оны
негізін
себептеріні
бірі
қ қықтық
санасында
формацияға
шырауы
болып
табылады
. 
Оны
мынандай
т рлері
бар
: 
I. 
қықтық
нигилизм
(
латын
сөзі
 
— 
еш
нəрсе
емес
) — 
қоғамда
қабылданған
, 
мойындалған
қ қықтық
қ ндылықтарды
, 
қағидалар
мен
за наманы
м мкіндіктерін
жоққа
шығару
, 
сенімсіздік
таныту
арқылы
билікті
за сыздығы
мен
бассыздығына
көз
ж мып
қарау
. 
қықтық
нигилизм
жалпы
қоғамдық
нигилизмні
к рамыны
бөлігі
болып
саналады
. 
Саяси
-
қ қықтық
ой
-
пікірді
тарихында
нигилизм
əлеуметтік
прогресс
пен
азаматты
даму
за дылықтарын
жоққа
шығарып
, 
əсіресе
Батыс
Еуропаны
, 
Америка
демократиясыны
қ ндылықтарын
мойындамаушылық
танытқан
əлі
де
баршылық
. 
Мысалы
, 
Ресейде
славянофилдер
орыс
халқына
Конституция
, 
тіпті
қ қық
м лдем
қажетсіз
деп
санады
. 
Б л
ағымны
ірі
өкілдеріні
бірі
И
.
С
.
Аксаков
: «
Батысқа
қара даршы
. 
алықтары
менменшілдікке
ниет
білдіруге
еліктеп
кетті
, 
кіметтік
жетілу
м мкіндігіне
сенді
, 
республикаларды
жасап
тастады
, 
конституцияларды
қ рды
жəне
рақымшылдықсызға
рынды
, 
əр
минут
сайын
к йреуге
дайын
». 
Ал
, 
анархизм
іліміні
ірі
өкілдеріні
бірі
М
.
А
.
Бакунин
мемлекетті
болуына
, 
оны
басқару
, 
билік
ж ргізу
арқылы
азаматты
қорғау
, 
топтастыру
функцияларына
нигилистік
көзқарас
танытты
. 
Белгілі
ғалым
С
.
Ф
.
Ударцевты
т жырымдары
бойынша
: «
Бакунинше
, 
мемлекет
— 
зорлықшыл
, 
қылмыскер
, 
ол
, 
оны
пікірінше
, 
қ қықтық
сынардан
айырылған
. 
Осы
мағынада
ол
қ қықтық
мемлекет
теориясына
жат
. 
Оған
мемлекет
өзіні
мəнісі
жағынан
— 
қ қықтық
емес
институт
». 
қықтық
нигилизм
орысты
лы
жазушысы
, 
ойшылы
Л
.
Н
.
Толстойда
да
жиі
кездеседі
. 
Мысалы
, 
ол
өзіні
көптеген
шығармаларында
қ қық
пен
мемлекетке
сенімсіздікпен
қараған
, 
жоюға
шығаруды
көп
пайдаланған
. «
Студентке
қ қық
туралы
хат
» 
деген
е бегінде
қ қықты
«
жекс рын
алдаушы
» 
деп
бағаласа
, 
за
ғылымын
саяси
экономиядан
да
асқан
өтірікші
деген
пікір
білдірген
. 
қықтық
нигилизмні
е
негізгі
себептеріні
бірі
мемлекеттегі
ш
билік
саласында
əділетсіздікті
жəне
коррупция
ке
қанат
жаюы
болып
табылады
. 
Сотты
шығарған
əділетсіз
кімі
(
мысалы
, 
бір
тауық
рлаған
адамды
бір
жыл
мерзімге
бас
бостандығынан
айыруға
жазаласа
, 
т йені
т гімен
ж тқан
адамды
бір
жылға
соттау
). 
Атқарушы
биліктегі
коррупция
(
қызметке
шара
беру
арқылы
орналасу
жəне
т
.
б
.) 
халықты
за дылыққа
деген
сенімсіздігін
арттыра
т седі
, 
қ қықты
м мкіндіктерін
жоққа
шығарады
. 
Сайлау
барысында
халықты
дауыс
беруден
саналы
т рде
бастартуы
да
қ қықтық
нигилизмні
көрінісі
. 

212 
2. 
қықтық
инфантилизм
— 
латын
сөзі
— 
а е е
~ 
балалық
, 
жетілмеген
) — 
қ қықтық
білімні
, 
ақпаратты
жетіспегендігінен
қалыптасып
, 
жеке
адамны
сезімі
бойынша
қ қық
қ қығында
көптеген
т сінбеушіліктерді
туғызуы
м мкін
. 
Адам
білмейтін
нəрсені
«
білемін
» 
деп
, 
за сыз
əрекеттерге
барады
. 
Нигилизм
туралы
білетін
болып
көрінуі
, 
соны
салдарынан
қ қықтық
сананы
б рмалануы
. 
М ндай
сана
индивидтегі
жалған
жолға
б рып
, 
оны
мінез
-
қ қықтық
идеализм
— 
қ кықтық
қоғамдық
қатынастарды
реттеудегі
рөл
мен
м мкіндіктерін
асырып
бағалау
. 
Негізінде
сананы
негізгі
идеясы
— 
халықты
«
əділетті
за ға
» 
сенуінен
туындауы
. «
Жақсы
за дарды
» 
м мкіндігіні
мол
екендігіне
лкен
міт
арту
. 
За ны
м мкіндігі
өте
зор
, 
бірақ
адам
санасы
одан
да
пəрменді
. 
Сондықтан
қоғамдық
қатынастарды
барлық
санасын
қ қық
нормасымен
реттеу
, 
қалыпқа
салу
м мкін
емес
. 
Тиімді
реттеу
шін
əлеуметтік
тəжірибе
мен
халық
психологиясын
жетік
, 
ғылыми
де гейде
танып
, 
ме геру
қажет
. 
қықтық
-
қоғамдық
қатынастарды
арнайы
бір
сатыдағы
қажеттілігі
. 
қықтық
демагогия
— 
сапалы
т рде
алдау
, 
жалған
мəліметтер
тарату
мен
өтірік
уəде
беру
арқылы
халықты
, 
əлеуметтік
топтарды
қоғамдағы
қ қықтық
ақиқатты
өз
мақсаттарына
жету
шін
б рмалап
көрсету
жəне
насихаттау
. 
Мысалы
, 
халықты
жалған
ақпарат
арқылы
сайлауда
дауыс
бермеуге
, 
сот
кімін
«
əділетсіз
» 
деп
аштық
жариялауға
шақыру
жəне
т
.
б
. 
əрекеттерге
бару
. 
қықтық
демагогия
, 
баспасөз
, 
мегафон
қ қық
арқылы
іс
ж зіне
асады
[2]. 
оғамды
, 
мемлекетті
дамытуда
, 
оны
қ қығын
нығайтуда
қуатты
қ ралды
бірі
— 
е бекші
б қара
. 
Сондықтан
за
жобаларын
талқылауға
, 
қ қықтық
нормаларды
д рыс
қолдануына
, 
м лтіксіз
орындалуын
бақылауға
олар
белсене
қатысады
. 
қықтық
сананы
за ды
мінез
-
қ лық
деп
те
атайды
. 
Б л
қ қық
нормаларыны
н сқауларына
сəйкес
келетін
жеке
т лғаны
сана
-
сезімі
. 
Осы
сана
-
сезім
арқылы
за
орындалады
, 
ж зеге
асырылады
. 
Егер
адамдарды
мінез
-
қ лықтары
қ қық
нормаларыны
талаптарына
сəйкес
келсе
, 
онда
қ қықтық
тəртіп
нығаяды
. 
қықтық
сана
-
сезім
арқылы
қоғам
басқарылады
, 
оны
өмірі
қалыпты
жағдайда
ж ргізіледі
, 
азаматтарды
қ қықтары
мен
бостандықтары
ж зеге
асырылады
. 
М ны
азаматтарды
көбі
т сінеді
, 
сондықтан
қ қықтық
қатынастарды
басым
көпшілігі
за ды
мінез
-
қ лық
негізінде
қ рылады
. 
Азаматтар
қ кықты
талабын
белсенділікпен
немесе
енжарлықпен
орындайды
. 
Соған
сəйкес
сана
-
сезім
екіге
бөлінеді
: 
белсенді
за ды
мінез
-
қ лық
жəне
бəсе
(
енжар
) 
за ды
мінез
-
қ лық
. 
Белсенді
за ды
мінез
-
к лық
— 
лауазымды
т лғаларды
азаматтарды
өз
бастамасы
мен
белгілі
мақсатқа
бейімделген
за ды
əрекеттері
. 
Б л
мінез
-
қ лықты
т рлері
сан
алуан
. 
Ол
субъектілерді
өз
міндеттерін
адал
ниетпен
, 
сапалы
атқарып
, 
азаматтарды
өздеріне
ж ктелген
міндеттерін
қалтықсыз
сапалы
т рде
орындауы
, 
сонымен
қатар
қ қықтарын
ж зеге
асыра
отырып
мемлекетті
, 
қоғамдық
йымдарды
ж мысына
белсене
қатысып
əлінше
көмектесу
, 
за дарды
жобаларын
талқылауда
бет
көрсетіп
, 
өз
пікірін
ортаға
салу
— 
міне
, 
қ қықтық
белсенділікке
осындай
əрекеттер
жатады
. 
Енжар
занды
сана
-
сезімні
көрінісі
де
сан
алуан
. 
Азамат
өзіне
ж ктелген
міндеттерді
салақтықпен
орындайды
, 
нормативтік
актілерді
ж зеге
асыруға
енжарлықпен
, 
немқ райлықпен
қарайды
. 
М ндай
мінез
-
қ лық
екі
тарапта
да
тылыста
болады
. 
Мысалы
, 
шартты
қатынаста
субъектілерді
екеуі
де
немесе
біреуі
міндеттерін
д рыс
орындамаса
, 
екі
жағы
да
тылыста
болады
, 
зиян
шегеді
. 
М ндай
енжар
мінез
-
қ лық
басым
болса
, 
мемлекетке
де
зиян
келеді
. 
оғамны
экономикалық
, 
əлеуметтік
, 
мəдениеттік
дамуы
жақсы
де гейде
болса
, 
адамдарды
сана
-
сезімі
де
сол
дəрежеде
болады
. 
Осыған
сəйкес
қоғамны
қ қығы
да
жақсы
дамып
, 
қатынастарды
жақсы
реттеп
-
басқарып
отырады
. 
Егерде
қоғамны
экономикалық
, 
əлеуметтік
дамуы
дағдарысқа
шыраса
, 
онда
сана
-
сезімні
сапасы
төмендеп
, 
қ қықтық
нигилизм
, 
немқ райдылық
етек
жая
бастайды
. 
ылмысты
саны
к рт
өседі
, 
қоғамдағы
за дылық
пен
қ қықтық
тəртіп
нашарлайды
. 
Оны
себептері
: 
1) 
азаматтарды
көпшілігінде
демократиялық
мəдениетті
жоқтығы
; 
2) 
қоғамда
əкімшілік
-
əміршілік
ж йені
зақ
уақыт
өмір
с руі
; 
3) 
ескі
мемлекетті
ыдырауы
, 
жа а
ж йені
толық
қалыптаса
қоймауы
; 
4) 
қоғамны
экономикалық
-
əлеуметтік
де гейіні
нашарлауы
. 
азіргі
өтпелі
кезе де
азақстан
Республикасыны
алдында
т рған
м дде
-
мақсаттар
өте
көп
. 
Соларды
бірі
— 
халқымызды
қ қықтық
сауаттылығын
көтеру
, 
оны
негізгі
бағыттары
: 
елімізде
қ қықтық
тəрбие
ж мысын
жақсарту
. 
Бəрі
іске
қоғам
болып
кірісу
; 
тəрбие
ж мысын
барлық
бағытта
жандандыруға
кө іл
бөлу
; 
инабаттылық
, 
парасаттылық
, 
патриоттық
, 
тəртіпшілік
, 
е бекшілдік
, 
діни
т
.
б
. 
бағыттарда
; 
халықты
рухани
сана
-
сезімін
, 
білімін
жақсарту
; 

213 
мемлекетті
за
шығару
, 
қ қықтық
нормаларды
орындау
ж мысын
жақсарту
; 
мемлекет
аппараттарындағы
қызметкерлерді
мамандық
сапасын
көтеру
; 
за дылыққа
, 
қ қықтық
тəртіпке
қата
бақылау
ж ргізу
[3]. 
Осы
көрсетілген
бағыттар
арқылы
қ қықтық
тəрбиені
жақсарту
тек
аппаратты
ғана
ж мысы
емес
. 
Б л
к рделі
жəне
өте
өзекті
іске
қоғамдағы
барлық
бірлестіктер
, 
одақтар
, 
жымдар
, 
саяси
ағымдар
мен
йымдар
белсенді
т рде
қатысулары
керек
. 
қықтық
тəрбиені
жақсарту
шін
қоғамны
экономикалық
, 
əлеуметтік
жағдайын
жақсарту
, 
демократияны
, 
бостандықты
, 
те дікті
дамыту
керек
, 
сонда
ғана
іс
нəтижелі
болады
. 
қықтық
сана
— 
азақстан
Республикасы
азаматтарыны
ж зеге
асырылып
ж рген
за дарға
, 
оларды
қолдануға
азаматтарды
қ қықтары
мен
бостандықтарына
жəне
қалауына
, 
қ қыққа
, 
басқа
да
қ қықтық
қ былыстарға
қ қықтық
сезімдеріні
, 
əсерлігіні
, 
көзқарастарыны
, 
пікірлеріні
, 
бағаларыны
ж йесі
. 
Философияда
қоғамдық
сана
— 
қоғамдық
болмыстан
туындайтын
идеялар
мен
көзқарастарды
материалдық
қатынастарды
жемісі
. 
Сонымен
қатар
сана
болмысыны
қалыптасуына
лкен
ықпалын
тигізіп
, 
оны
дамытуға
лесін
қосады
. 
Ал
қоғамдық
сана
қ рамы
жағынан
алып
карағанда
көптеген
т рлерге
бөлінеді
: 
саяси
, 
көркем
, 
теориялык
, 
кəдімгі
, 
эстетикалық
, 
діни
, 
этикалық
жəне
т
.
б
. 
қықтық
сана
қоғамдық
сананы
бір
т рі
, 
бөлігі
болып
саналады
. 
Басқа
саналарды
т рлеріне
қарағанда
қ қықтық
сананы
өзіне
ғана
тəн
ерекшеліктері
бар
. 
қықтық
сана
мемлекетте
қалыптасқан
қ қықтық
ж йе
əділ
сот
қызметтеріні
айнасы
болып
табылады
. 
қықтық
реттеу
барысында
адамдар
қ қықты
əділеттілігін
немесе
оны
қолдану
барысындағы
за сыздық
пен
бассыздықтан
туындайтын
əрекеттер
мен
көріністерді
ой
-
өріс
, 
сана
арқылы
ой
елегінен
өткізіп
, 
баға
береді
. 
Соны
нəтижесінде
индивидтерді
мемлекеттегі
əділеттілікке
деген
көзқарастары
қалыптасады
. 
2. 
қықтық
сана
қоғам
тапқа
бөлініп
, 
мемлекет
пен
қ қық
пайда
болғанда
қалыптасады
жəне
əр
т рлі
мағындағы
қасиеттерге
ие
болады
. 
Мысалы
, 
қ л
иеленуші
мемлекетінде
қ л
иеленушілерді
қ қықтық
саналары
негізінде
«
қ лдарды
қанау
», «
басып
жаншу
», «
баю
» 
сияқты
ғымдармен
уланған
болса
, 
керісінше
, 
қ лдарды
қ қықтық
санасыны
негізгі
өзегі
— 
азаттық
, 
те дік
, 
бостандық
. (
Мысалы
, 
б
.
ғ
. 
дейінгі
I 
ғасырдағы
Римдегі
Спартак
, 
б
.
ғ
. 
дейінгі
I–II 
ғасырлардағы
ытайдағы
«
Сары
тартқандар
» 
жəне
«
ызыл
кастар
» 
көтерілістері
жəне
т
.
б
. 
сондай
қарулы
көтерілістер
.) 
Таптық
қоғамда
сана
да
таптық
сипат
алады
. 
қықтық
сана
саяси
мазм нға
, 
сипатқа
ие
болады
. 
Мемлекеттегі
саяси
процестер
мен
бағыттар
əрқашанда
қ қықтық
санаға
өзіні
əсерін
тигізеді
. 
За ны
өзі
қоғамда
ж ргізіліп
отырған
саясатка
тəуелді
. 
Мысалы
, 
сталинизм
кезінде
саясат
тоталитарлық
ж йені
жəне
жеке
адамны
басына
табынушылықты
мемлекеттік
дəрежеде
нығайту
болса
, 
қоғамдык
қ қықтық
сана
сол
саясатты
тікелей
əсерінен
халықты
қ қықтық
санасына
«
халык
жауы
» 
ғымын
жаппай
қабылдатты
, 
за ды
екенін
сі ірді
. 
Фашизм
де
сондай
сананы
қалыптастырды
. 
қықтық
сана
қоғамны
қондырмасынан
орын
тебеді
, 
оны
қ рамындағы
саяси
, 
көркем
, 
эстетикалық
, 
теориялық
, 
кəдімгі
, 
діни
, 
этикалық
, 
саналарды
т рлерімен
тығыз
байланыста
қалыптасады
жəне
дамиды
. 
Бірақ
бір
сананы
т рі
қ қықтық
санаға
мол
əсер
етуі
м мкін
. 
М ндай
жағдайда
индивидті
қ қықтық
санасы
не
прогрессивтік
, 
не
регрессивтік
, 
не
конформистік
, 
не
ниглистік
жəне
инфантильдік
қасиеттер
мен
мінез
-
қ лықты
қабылдауы
м мкін
. 
Сана
адамдарды
өзара
іс
-
əрекеттеріні
нəтижесінде
өмірге
келіп
, 
дамып
, 
ескіріп
, 
жа арып
жатады
. 
Б л
объективтік
өте
к рделі
процесс
, 
сан
алуан
бағытқа
, 
ж йеге
бөлініп
коғамны
сана
-
сезімін
топтастырып
қалыптастырады
. 
Оны
негізгі
нысандары
: 
саяси
, 
моральдық
, 
лттық
, 
эстетикалық
, 
діни
, 
қ қықтық
т
.
б
. 
сана
-
сезімдер
. 
Б лар
бір
-
бірімен
тығыз
байланыста
дамып
отырады
. 
Мемлекет
жəне
қ қық
теориясы
қоғамдағы
сана
-
сезімні
объективтік
даму
процесіне
сəйкес
қ қық
саналығыны
ма ызын
дамытып
, 
нығайтып
отырады
. 
қықтық
сана
-
сезімні
мазм ны
төрт
ж йедегі
қарым
-
қатынастарды
қамтиды
: 
қоғамдағы
нормативтік
актілерді
даму
, 
жа ару
, 
орындалу
, 
қорғау
процесін
, 
оған
халықты
сана
-
сезіміні
əсерін
, 
көзқарасын
, 
іс
-
əрекетін
біріктіреді
. 
қықтық
сана
-
сезімні
негізгі
функциялары
: 
бірінші
— 
халықты
қ қықтық
білімін
арттыру
; 
екінші
— 
сана
-
сезімді
д рыс
дамыту
шін
тəжірибелік
ж мысты
жақсарту
; 
шінші
— 
қоғамдағы
қатынастарды
реттеуді
, 
басқаруды
жақсарту
шін
адамдарды
сана
-
сезімін
көтеру
. 
қықтық
сана
-
сезім
— 
нормативтік
актілерді
негізгі
, 
қоғамдағы
қатынастарды
д рыс
реттеуші
, 
басқарушы
к ш
. 
Ол
қ қықтық
нормаларды
д рыс
дамуына
, 
д рыс
орындалуына
жəне
оны
болашағын
д рыс
болжауға
өте
зор
əсер
етеді
. 
қықтық
сана
-
сезімні
ерекшеліктері
: 

214 
– 
қ қықтық
сана
-
сезім
қоғамдағы
тек
нормативтік
актілер
мен
қ былыстарды
, 
қатынастарды
бейнелейді
. 
Ол
жа а
нормаларды
қабылдану
жəне
оларды
процесін
қамтиды
. 
Саяси
, 
моральдық
, 
лттық
т
.
б
. 
көзқарастар
қ қықтық
сана
-
сезімге
əсер
етіп
, 
қ қықтық
нормаларды
д рыс
дамуына
, 
орындалуына
ықпал
етеді
; 
– 
қоғамны
даму
процесін
, 
қ былыстарын
сана
-
сезім
қ қықтық
т рғыдан
сезініп
, 
сол
позициядан
қорытынды
т жырымдар
жасап
, 
баға
береді
, 
мысалы
: 
қ қықтық
қатынас
, 
қ қықтық
жауапкершілік
, 
қ қықтық
тəртіп
т
.
б
. 
Сонымен
, 
қоғамдағы
қ қықты
дамыту
шін
, 
за дылықты
, 
тəртіпті
қата
сақтау
шін
қ қықтық
сана
-
сезімні
ма ызы
өте
зор
. 
Б л
сана
-
сезімді
қоғам
көлемінде
дамыту
керек
, 
əсіресе
за герлерді
, 
органда
қызмет
атқаратын
азаматтарды
білімі
, 
тəжірибесін
, 
сана
-
сезімін
көтеруді
қажет
етеді
. 
Сонда
ғана
қоғамда
за дылық
, 
қ қықтық
тəртіп
болады
. 
алықты
, 
əсіресе
за герлерді
белсенділігі
ш
т рлі
, 
ш
де гейде
болады
: 
біріншісі
— 
қ қықты
субъектілері
өзара
қатынасты
тек
д рыс
басқарып
, 
жа алыққа
мтылмау
— 
сылбыр
, 
енжар
де гейі
; 
екіншісі
— 
эвристикалык
де гей
— 
қ қықты
субъектілеріні
жа алыққа
талпынып
, 
мəселені
шешуді
жолдарын
табу
; 
шіншісі
— 
интеллектуалдық
де гей
— 
жа алықты
ашуда
зілісті
болмау
, 
жоғары
дəрежеде
белсенділікті
көрсету
. 
Белсенділікті
со ғы
екі
т рі
қ қықтық
сана
-
сезімні
дамуына
өте
зор
əсер
етеді
. 
қықтық
сананы
мазм ны
əр
тапты
, 
қоғамны
экономикалық
, 
саяси
, 
мəдени
өмірінде
алатын
орнына
байланысты
. 
қықтық
сана
халықты
саяси
жəне
қ қықтық
жауапкершілігін
арттырады
, 
өздеріні
за дарда
көрсетілген
қ қығы
мен
міндеттерін
адал
орындап
отыруына
, 
мемлекет
жəне
е бек
тəртібін
қата
сақтауға
зор
лес
қосады
. 
оғамдық
сана
-
сезімні
басқа
нысандарына
қарағанда
қ қықтық
сана
адамдарды
ой
-
өрісіне
, 
рухани
ойлану
процесіне
өте
зор
əсер
етеді
. 
Себебі
қ қықтық
қатынаста
адамдар
нормативтік
актілерді
б лжытпай
орындаулары
керек
, 
екі
жақты
қ қық
пен
міндет
бар
, 
д рыс
орындалмаса
, 
жауапкершілік
бар
. 
Сондықтан
қ қықтық
қатынастарды
субъектілеріне
т сетін
ауыртпашылық
айтарлықтай
мол
. 
Елімізді
өтпелі
дəуірдегі
саяси
-
əлеуметтік
негізі
мен
болашағы
«
азақстан
–2030» 
стратегиясында
нақтылы
бағдарланған
. 
Ол
республикадағы
лттарды
өзіндік
с раныстарын
зерттеуге
, 
оларды
дамуына
қатысты
азақстан
Республикасы
Конституциясыны
қағидаларын
ж зеге
асыру
жолдарын
айқындаған
қ жат
. 
Б л
орайда
мемлекеттік
органдарды
қызметі
əуел
бастан
халықтар
арасындағы
мəдени
байланыстарды
дамытуға
, 
оларды
рухани
бірігуіне
жəне
татулығына
бағытталғаны
ма ызды
. 
азіргі
нарықтық
қ былыстар
ауқымы
меншікке
жа аша
қатынас
, 
кəсіпкерлік
, 
е бекті
жа аша
йымдастыру
, 
саяси
ж йеге
сыпайылық
, «
қ қықтық
ойлау
», 
іскерлік
, 
электрондық
есептеу
шеберлігі
, 
саяси
-
қ қықтық
жəне
экологиялық
мəдениет
жəне
т
.
б
. 
қасиеттерді
жетілдіруді
қажет
етеді
. 
Жа а
қоғамдық
қатынастар
өз
зандылықтары
арқылы
жетіледі
. 
қықтық
сана
субъектілері
бойынша
бірнеше
т рлерге
бөлінеді
. 
ербес
қ қықтық
сана
— 
жеке
адамны
ішкі
сезімінен
туындайтын
қ қыққа
жəне
оны
қағидаларына
деген
көзқарастары
мен
қатынастары
. 
Топтық
(
корпоративтік
) 
қ қықтық
сана
— 
қоғамдық
қатынастарға
т скен
субъектілерді
қызметтері
мен
м дделеріне
байланысты
қалыптасқан
сана
. 
Б л
сана
адамдарды
мамандықтарына
байланысты
қалыптасады
, 
мысалы
, 
м ғалімдер
, 
фермерлер
, 
бір
партияны
м шелері
, 
қозғалыстар
жəне
т
.
б
. 
жым
біріктірген
адамдарды
топтары
. 
оғамдық
қ қықтық
сана
— 
белгілі
бір
мемлекетте
немесе
жалпы
қоғамда
бастапқылық
дəрежеде
б кіл
социум
м шелері
мойындаған
сананы
т рі
, 
қоғамдық
-
қ қықтық
сана
өз
дəрежесінде
билікті
т рактылықта
қамтамасыз
етуі
м мкін
. 
Сонымен
қатар
адамдарды
сана
наразылығы
бақылаудан
шығып
, 
қақтығыстар
мен
шиеленістерді
қалыптастыруы
əбден
м мкін
. 
оғамдық
қ қық
сананы
т рақтылықта
болуы
көп
жағдайда
мемлекеттегі
материалдық
жағдайларға
тікелей
байланысты
. 
Жасөспірімдерді
қ қықтық
санасы
— 
жас
ерекшеліктеріне
, 
кəмелетке
толмағандығына
байланысты
, 
өзіндік
ерекшеліктері
бар
сана
. 
Б л
сана
жасөспірімні
организмі
қалыптасып
, 
жетілу
кезе індегі
ерекшеліктерден
туындайды
. 
қықтық
тəрбие
барысында
осы
өлшемдер
міндетті
т рде
ескеріледі
. 
Студенттерді
қ қықтық
, 
санасы
— 
жоғарғы
білім
алу
барысында
қалыптасатын
сана
. 
Б л
сананы
өзіне
тəн
мынандай
ерекшеліктері
бар
: 

215 
а
) 
болашақта
қ қықтық
белсенділікті
қалыптастыруды
іргетасы
қаланады
, 
азаматтық
станым
жəне
патриотизм
рухы
қалыптасады
; 
ə
) 
саяси
процестерге
тартылып
, 
сана
болмысы
шы далады
. 
Б л
көрініс
негізінде
ірі
қалаларда
(
Алматы
, 
Астана
) 
білім
алу
барысында
іс
ж зіне
асырылады
; 
б
) 
қ қықтық
сана
білім
алу
сапасыны
төмен
де гейіне
, 
сауатсыздығына
байланысты
маргиналдық
(
шетте
қалу
) 
де гейінде
қалып
қоюы
м мкін
. 
Б л
сана
формасын
ялаған
субъектілер
, 
Американы
социологі
Р
.
Парлатовты
айтуынша
, 
мазасыз
, 
агрессияшіл
, 
өзін
ғана
қ рметтеуші
, 
сезімтал
, 
жасқаншак
, 
эгоцентристік
қасиет
мінездерімен
сипатталады
. 
Отбасылық
қ қықтық
сана
— 
негізінде
отбасы
, 
ошақ
қасында
некелік
қатынастардан
туындайтын
жəне
бір
жан яны
дəст рлік
салт
-
санасымен
қалыптасады
. «
яда
не
көрсе
, 
шқанда
соны
ілерсі
», «
ке
көрген
оқ
жанар
, 
шеше
көрген
тон
пішер
», «
кеге
қарап
лы
өседі
, 
шешеге
қарап
қыз
өседі
», «
Бала
тəрбиесі
— 
бесіктен
», «
Мейірімділікті
анадан
йрен
, 
əділдікті
данадан
йрен
» 
жəне
т
.
б
. 
йелдерді
к қықтық
санасы
— 
əйел
заты
ағзаны
биологиялық
процестеріні
ерекшеліктеріне
байланысты
қалыптасатын
сана
нормасы
. 
Оны
өзіне
тəн
ерекшеліктері
бар
, 
психологиялық
əдебиеттерде
көп
жазылған
. 
Сонымен
, 
қ қықтық
сананы
сапасын
жақсартып
, 
қоғамдағы
оны
ма ызын
көтеруге
зор
лес
қосатын
қ қықтық
психология
мен
қ қықтық
идеология
. 
Б л
психология
мен
идеологияны
те естірсек
, 
идеология
басым
болады
. 
йткені
психология
адамдарды
санасында
за дарға
оларды
қолданылуына
байланысты
туған
тек
əсерлерін
, 
кө іл
-
к йін
, 
сезімдерін
ғана
көрсетеді
. 
Ал
идеологияны
қоғамға
əсеріні
ше бері
де
, 
ке істігі
де
өте
ке
, 
ма ызы
да
анағ рлым
жоғары
. 
Идеология
қ қық
жөніндегі
пікірлер
мен
көзқарастарды
белгілі
бір
ж йеге
келтіріп
, 
ғылыми
негізде
дəлелдеп
кызмет
атқарады
. 
М ндай
т рақты
қалыптасқан
демократиялық
, 
мəдени
, 
əлеуметтік
, 
қ қыктық
идеология
əр
мемлекетке
өте
қажет
. 
Онсыз
қоғам
сапалы
, 
жақсы
дами
алмайды
. 
М ны
аты
— 
лттық
немесе
мемлекеттік
идеологияны
жоқтығы
. 
Идеология
дегеніміз
— 
мемлекетті
ж регі
. 
Ж регінде
өзіне
тəн
қасиет
жоқ
адамны
дара
т лға
еместігі
кімге
қ пия
? 
зіндік
идеологиялық
бағыт
-
бағдары
, 
лттық
бітімі
жоқ
мемлекет
ше
? 
Ол
кімге
қажет
? 
рине
, 
бізге
қажеті
жоқ
. 
Бірақ
сырттағы
біреулерге
ол
найды
. 
йткені
м ндай
мемлекетті
бостандықта
стау
о ай
[4]. 
Тəуелсіз
жас
мемлекетті
іргесін
анықтауға
байланысты
т жырымны
бірі
ілімдік
жағынан
қорытылуға
тиіс
. 
Ондай
лттық
идеологияны
негіздері
бізде
жоқ
емес
. 
Тек
оны
нақтылай
, 
дəлелдей
т су
керек
. 
ылым
дəрежесіне
қарай
бейімдеу
қажет
. 
қықтық
қоғамы
бар
мемлекет
к рамыз
, 
оған
керегі
жалпы
адамзаттық
идея
деп
т рсақ
та
, 
азақстанны
өзіне
лайық
идеологиясы
болуын
ешкім
жоққа
шығармас
. 
орыта
айтсақ
, 
қ қықтық
идеологияны
жа ғырту
, 
озық
өркениет
жетістігін
қабылдау
, 
мəдениет
пен
өркениетті
штастыру
, 
лттық
т лға
тəрбиелеу
, 
мемлекетімізде
қаржы
-
қаражат
, 
за
, 
өндіріс
, 
өндіргіш
к ш
, 
білім
беру
, 
денсаулық
сақтау
мен
б қаралық
акпаратты
йлесімін
тауып
ндестіретін
қ рал
— 
мемлекеттік
, 
лттық
, 
қ қықтық
идеяны
қалыптастыру
. 
Б л
жерде
ескеретін
мəселе
, 
Ке естік
дəуірде
за
ғылымын
марксизм
теориясына
сəйкес
т сініп
, 
ғылыми
зерттеулерді
, 
қ қықтық
мамандарды
дайындауды
осы
бағытта
ж ргізіп
келдік
. 
ниеж зілік
за
ғылымымен
байланысымыз
жоқты
қасы
болды
. 
Оларды
мемлекет
жəне
қ қық
теориясыны
жа алықтары
мен
жетістіктерін
біз
қолданбадық
, 
пайдаланбадық
. 
Сөйтіп
, 
Ке естік
за
ғылымы
біржақты
дамып
, 
көп
кемшіліктерге
əкеп
соқты
. 
азақстанда
қ қық
ж йесіні
болашақта
даму
бағыттары
. 
қықтық
идеологияны
қалыптастыруға
қоғамдағы
барлық
саяси
, 
əлеуметтік
к штер
, 
йымдар
бəрі
бірігіп
, 
лес
қосуы
қажет
. 
рбір
одақ
əр
жаққа
тартса
, 
қоғамда
т рақты
бірлік
те
, 
сапалы
қ қықтық
идеология
да
болмайды
. 
М ндай
қоғамны
болашағы
жоқ
деуге
болады
. 
қықтық
идеологияны
қалыптастыру
ж мысы
жариялы
, 
ашық
, 
демократиялық
т рде
ж ргізіліп
, 
барлық
халықты
, 
оларды
қ рған
йымдарын
қатыстыруға
толық
м мкіншілік
беру
қажет
. 
қықтық
идеологияны
қалыптастыру
процесінде
халықты
көпшілігіні
м ддесін
іс
ж зінде
асырамыз
деп
, 
азшылықты
, 
жеке
адамдарды
мақсатына
н қсан
келтірілмеуі
қажет
. 
йткені
демократиялық
қоғамда
жеке
адамдарды
бостандығы
мен
қ қықтарына
шектеу
жасауға
қата
тыйым
салу
қажет
. 
қықтық
идеологияны
алдындағы
сан
қырлы
м дде
-
мақсатты
е
к рделісі
, 
е
ма ыздысы
— 
қоғамны
саяси
-
экономикалық
жəне
азақстанны
тəуелсіздігін
, 
қорғанысын
к шейту
. 
Міне
, 
осы

216 
мəселелерге
мемлекет
, 
халық
, 
барлық
йымдар
, 
бірлестіктер
, 
жымдар
, 
саяси
партиялар
бірігіп
іс
-
əрекет
жасаулары
өте
қажет
. 
Мемлекетімізді
тəуелсіздігі
мен
егемендігі
к шеймей
, 
басқа
жақсылықтарды
к ту
, 
болады
ғой
деп
сену
— 
жай
қиял
. 
Сонымен
, 
қ қықтық
сана
халықты
, 
адамдарды
саяси
жəне
қ қықтық
жауапкершілігін
арттырады
, 
өздеріні
за дарда
көрсетілген
қ қықтары
мен
міндеттерін
адал
орындап
отыруына
, 
мемлекеттік
жəне
е бек
тəртібін
қата
сақтауға
зор
лес
қосады
. 
дебиеттер
тізімі
1.

жүктеу 9,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: