Н. С. Сейітов г-м.ғ. д., профессор Оқулықта «Геология және пайдалы қазбалар кен орындарын барлау»

Сыртқы күштің әсерінен тау жынысының тұтастылығы бұзылатын 
деформацияны, талқандайтын деформация дейді. 
Деформацияланған жыныстың көлемінде оның алғашқы қалпы мен өлшемін 
қайтаруға тырысатын ішкі қарсыласушы күштер пайда болады. 
Егер сыртқы күш белгілі бір шамадан аспайтын болса, онда бұл күшті алған 
уақытта оның әсерінен болған деформация толығымен жойылады. Мұндай 
деформация серпінді немесе уақытша деформация деп аталады. 
Сонымен серпінді деформация деп – белгілі бір шамадағы күштің әсерімен 
пайда болатын және бұл күшті алған уақытта толығымен жоғалатын 
деформацияны айтады. 
Қалдықты немесе иілімді деформация деп – белгілі бір шамадан асатын 
күштің әсерінен пайда болатын және ол күшті алған уақытта толық жойылмайтын 
деформацияны айтады. 
Сыртқы күштің шамасы белгілі бір шамаға жеткен уақытта кейбір тау 
жыныстары талқандалады немесе аға бастайды. Үлгінің ағуы деп күш белгілі бір 
шамаға жеткенде, ол әрі қарай өспесе де деформацияның уақыт пен бірге өсе 
беруін айтады. 
Деформация туғызып денені толық талқандауға тырысатын күштің (Р), күш 
әсер ететін ауданға (S) қатынасы дененің кернеулігі деп аталады. 
S
P


. 
Кернеу туғызатын күштердің әрекеті қатты дененің кез келген элементіне 
оны қоршаған материалдар арқылы жеткізіледі (1 а сурет). Осы күштердің бірігіп 
әсер етуінен сол элементтің кернелген күйі жасалынады. 
1- сурет. Үлгіде кернелген жағдай туғызатын күштердің әсер ету схемасы 
Дененің әрбір қимасында кернеу туады. Егер қиманың жазықтығы әрекет 
етуші күштердің бағытына перпендикуляр болмаса, онда кернеу екі векторға 
жіктелінеді: нормаль кернеу 

және тангенсаль (жанама) кернеу 

(1 б сурет). 
Дененің кез келген нүктесінің кернеулік қалпын анықтау үшін осы нүкте 
арқылы өтетін үш жазықтықтағы бір-біріне нормаль және тангенсаль кернеулерді 
білу қажет. Сонымен дененің кез-келген элементінің кернеулік қалпы тоғыз 
вектормен анықталады (1, в сурет). 
Дененің сызықтық, жазықтық және көлемдік кернелген жағдайы болады. 

Егер денеге әсер ететін барлық күштер бір түзудің бойымен әсер етуге 
келтірілген болса,онда дене сызықтық кернелген жағдайда болады. 
Егер барлық күштерді бір жазықтықта әсер ететін күштерге біріктіруге 
болса,онда бұл жазықтық кернелген жағдай деп аталады. 
Егер күштер бір-біріне перпендикуляр үш жазықтықта әсер ететін болса, онда 
дене көлемдік кернелген жағдайда болады. 
Нормаль 

және тангенсаль 

кернеулер S
AB
ауданы бар көлденең қимаға 

бұрышымен орналасқан АВ алаңындағы Р күшінің құрамалары Р
Н
және Р

арқылы 
табылады (1,б сурет). 
;
AB
H
Н
S
P


AB
S
P



Р
н
=P 

cos 

; P

=P 

sіn 

;

жүктеу 8,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: