2.2
Психодиагностиканың
кеңес
дəуірінде
дамуы
Тəжірибиелік
психология
мен
психодиагностиканың
ғылыми
практикалық
пəн
ретінде
қалыптасуы
XIX
ғасырдың
аяғы
мен
XX
ғасырдың
басында
жүзеге
асты
.
Олар
психофизика
,
психо
-
диагностика
,
психометрика
,
психотехникамен
тығыз
байланыста
болды
.
Психодиагностиканың
тарихы
XIX
ғасырда
клиникалық
даму
кезеңінен
басталды
.
Осы
кезеңнен
бастап
психиатрлар
мен
дəрігерлер
жан
дүниесі
сырқаттанған
адамдарды
ауруханаларда
сырттай
бақылау
жасай
отырып
,
нақты
сипаттамалар
береді
.
Пси
-
ходиагностикада
бақылау
,
сауалнама
,
құжаттарға
талдау
жасау
əдістері
пайда
болды
. XIX
ғасырдың
аяғы
мен
XX
ғасырдың
ба
-
сында
орыс
психологиясы
кеңінен
дами
түсті
,
психологиялық
білім
практикалық
тұрғыдан
қолданылды
.
Əлемдік
білімнің
дамуында
Рессейдегі
психологияның
дамуы
өзіндік
орынға
ие
болды
.
Осы
кез
-
де
эволюциялық
көзқарас
3
бағытта
дамыды
.
1-
кезең
–
20
жылдардың
басы
мен
30
жылдардың
ортасы
.
Бұл
кезеңде
К
.
Н
.
Корнилова
,
Л
.
С
.
Выготский
,
П
.
П
.
Блонның
көзқарастары
мен
белгілі
бір
əдістемелері
ғылыми
-
əдістемелік
тесттердің
даму
жағдайын
қалыптастырды
.
Революцияға
дейін
пси
-
хологтар
мен
педагогтар
көптеген
зерттеулері
мазмұндық
тұрғыда
біріктіріліп
жүргізілді
.
Олар
П
.
П
.
Блон
,
Г
.
И
.
Россолимо
,
А
.
П
.
Не
-
чаев
,
А
.
М
.
Шуберт
еді
.
Зерттеушілердің
көзқарастары
мен
жалпы
қызметі
əлеуметтік
жағдайларды
қамтыған
психологиялық
тесттерді
пайдалану
болды
. 1910
жылы
Ресей
психологы
Г
.
И
.
Россолимо
өзінің
ақыл
-
ойды
дамыту
тестін
тұлғаны
бағалаудың
«
психологиялық
профилдік
»
əдістемесі
жолымен
жасады
.
Бұл
əдістеме
Ресейде
жəне
басқа
шетелдерде
кеңінен
тарады
.
Американың
психологиялық
ас
-
социациясы
Роберт
Эриксонның
басқаруымен
«
Армиялық
интел
-
лект
»
тестін
жасады
.
Интеллектіні
зерттеудің
алғашқы
топтық
бұл
16
тестіне
«
интеллектуалды
(
сұрыптап
)
топтастыру
»
мазмұнымен
1
млн
727
мың
американ
солдаттары
қатыстырылды
.
2-
кезең
–
30
жылдардың
ортасы
50
жылдардың
аяғы
.
Бұл
кезеңде
əдіснамалық
жəне
теориялық
мазмұндағы
есте
сақтауға
арналған
тесттер
кеңінен
пайдаланылды
.
Ауқымды
теориялық
жəне
тəжірибелік
жұмыстар
,
психодиагностикалық
өлшемдер
психологиялық
-
педагогикалық
бағытта
ұйымдастырыла
бастады
.
Солардың
ішінде
,
Герхард
Витциактың
екі
іргелі
монографиясы
«
Психодиагностика
негіздері
», «
Преодаление
учебной
неуспевае
-
мости
»
жəне
Юрген
Гуткенің
«
Оқытудағы
интеллектуалдық
диагно
-
стика
ерекшеліктері
»
еңбектерінің
маңызы
ерекше
болды
.
Сонымен
қатар
,
К
.
Гутьяраның
«
Психикалық
қасиеттердің
өлшемі
», «
Оқыту
қабілетін
диагностикалауға
кіріспе
»
ұжымдық
еңбектері
жарық
көрді
.
3-
кезең
–
практикалық
психологияда
сандық
жəне
сапалық
тест
əдістерін
қолдану
.
Көптеген
Ресейлік
психологтар
диагностикалық
əдістерді
қолдану
қажеттегін
дəлелдеуге
қадам
жасады
.
Олардың
алғашқысы
болған
Б
.
М
.
Теплов
өзінің
«
СССР
-
дағы
психологиялық
ғылым
»
атты
мақаласында
психодиагностикалық
зерттеудің
маңыздылығын
баса
көрсетеді
.
К
.
К
.
Платонов
зерттеу
əдістері
бойынша
бағалаудың
үш
түрін
ұсынды
:
механикалық
,
формальды
,
құрылымдық
.
Ковалев
пен
В
.
И
.
Мясищев
дифференциалды
зерттеулер
мен
тестілеу
əдістерінің
қорытындысына
дəл
жəне
анық
қол
жеткізудің
жолдарын
көрсетті
.
Сонымен
қатар
,
Л
.
Выготский
,
Ж
.
Пиаже
,
Дж
.
Брунер
балаларға
арналған
ақыл
-
ойды
дамыту
,
математикалық
-
статистикалық
сапа
-
ларды
анықтау
тестілерін
дамытуға
өз
үлестерін
қосты
.
Кеңес
психологтары
С
.
Л
.
Рубинштейн
,
А
.
Н
.
Леонтьев
,
А
.
Б
.
Ананьев
жəне
т
.
б
.
еңбектері
,
соның
ішінде
,
іс
-
əрекет
психология
-
сы
ХХ
ғасырдағы
кеңестік
психология
ғылымында
басты
орынға
ие
болды
.
Сол
кезеңде
психология
іс
-
əрекет
барысында
психикалық
бейнелердің
пайда
болуы
,
қызметі
мен
құрылымы
туралы
ғылым
ретінде
қарастырды
.
Л
.
С
.
Выготскийдің
(1896-1934)
жан
мəселелерін
баяндай
-
тын
мəдени
-
тарихи
теориясы
ілімнің
түрлі
аспектілері
1982-
1984
жылдары
Мəскеудің
«
Педагогика
»
баспасынан
шыққан
автордың
6
томдығында
жарияланған
.
Мұнда
көтерілген
негізгі
мəселелер
: 1.
Жоғары
психикалық
функциялардың
даму
тари
-
17
хы
; 2.
Жасөспірім
психологиясы
; 3.
Жалпы
психология
пробле
-
малары
.
Жоғары
психикалық
функциялардың
даму
тарихында
–
оның
проблемалары
,
талдауы
,
құрылымы
,
генезисі
,
сонымен
бірге
тілдің
қалыптасуы
(
ауызекі
тіл
жəне
жазбаша
тіл
),
көптілділік
мəселелері
қарастырылған
.
Тəуелсіз
еліміздегі
тіл
мəселесі
,
оның
ішінде
қазақ
тілінің
даму
проблемалары
бүгінгі
күнгі
өзекті
мəселе
екенін
ескерсек
,
осы
орайда
,
психология
ғылымында
қарастырылған
тіл
мəселелері
,
соның
ішінде
көптілділікті
балалық
шақта
қалыптастырудың
мүмкіндіктері
үнемі
зерттеу
нысаны
болғанына
көз
жеткізуге
болады
.
Сонымен
қатар
Л
.
С
.
Выготскийдің
«
Сөйлеу
мен
ойлау
»
проблемаларының
түп
-
тамыры
,
оның
дамуын
,
қалыптасуын
,
арақатынастарын
қалыптастыратын
еңбектерінің
қазақ
тіліне
аударылуының
да
өзіндік
маңызы
бар
.
Л
.
С
.
Выготский
«
Диагностиканы
өрістету
жəне
қиын
баланың
педалогиялық
клиникасы
»
еңбегінде
балалардың
ақыл
-
ойы
деңгейін
анықтау
үшін
қолданылған
психометриялық
сынақтардың
ғылыми
маңызы
жоқ
деп
тұжырымдады
.
Мұндай
тəсіл
арқылы
қалыпты
мек
-
теп
оқушыларының
ақыл
-
ой
дəрежесін
зерттеу
қате
қорытындылар
беріп
,
ақыл
-
ойы
қалыпты
дамыған
бала
мен
ақыл
-
ой
дамуында
кемістігі
бар
баланы
бір
топқа
жатқызып
шатастырылуы
мүмкін
деді
.
Психодиагностикалык
əдістемелер
ішінде
белгілі
болып
сана
-
латыны
«
интеллект
тесті
»,
интеллектуалды
дамудың
жас
мөлшерін
анықтауға
арналған
əдістеме
.
Интеллектіні
өлшеу
объектісі
ретінде
жалпы
туа
пайда
болған
қабілеттер
кез
келген
тапсырманы
дұрыс
орындаумен
анықталады
.
Ақыл
-
ой
əрекетін
кезеңдеп
қалыптастыру
теориясының
негізін
кеңес
психологиясының
көрнекті
өкілдерінің
бірі
П
.
Я
.
Гальперин
жасады
.
Ақыл
-
ой
əрекетін
қалыптастыру
теориясы
психикалық
үдерістер
жайлы
түсініктерді
,
теориялық
,
эксперименттік
жəне
қолданбалы
аспектілерді
талдап
саралайды
.
П
.
Я
.
Гальперин
өзінің
«
Бағдарлаушы
іс
-
əрекет
психологиясының
пəні
»
деген
еңбегінде
психикалық
бейнелеудің
формаларын
жəне
олардың
физиологиялық
негізін
кеңес
физиологы
И
.
П
.
Павловтың
бағдарлаушы
рефлекс
иде
-
ясына
сүйеніп
,
əр
түрлі
негіздегі
тұжырымдарымен
түсіндіреді
.
Тəжірибе
жүргізудің
ерекшелігі
,
психодиагностика
психология
-
лық
фактілерді
белгілейді
.
Психодиагностикалық
əдіс
-
тəжірибиеге
негізделеді
.
Психодиагностика
əдістерін
практикада
қолдану
адамдардың
қасиеттерін
,
даралық
ерекшеліктерін
,
даму
деңгейін
,
кəсіби
жəне
шығармашылық
тапсырмаларды
орындау
қабілетін
18
анықтаумен
байланысты
.
Бүгінгі
таңда
тұлғаны
психодиагности
-
калау
əлеуметтік
объектілерді
басқарудың
негізін
құрайды
,
өйткені
адамдардың
қасиеттерін
анықтау
арқылы
ұжымдағы
психологиялық
климатты
анықтау
жеке
адамның
ішкі
мотивациясының
жоғары
жетістіктерге
жəне
бəсекелестікке
ұмтылуымен
анықталады
.
Өйткені
қоғамымыздың
қарқынды
əлеуметтік
дамуы
белсенді
,
жа
-
сампаз
тұлғаны
қалыптастыруға
жоғары
талап
қояды
.
Ал
қоғамдық
дамудың
қазіргі
жағдайында
,
елдің
саяси
,
мəдени
,
əлеуметтік
-
экономикалық
жақтарын
жаңарту
кезінде
–
жас
ұрпақтың
болашақта
ізгі
ниетті
азамат
ретінде
дамуына
,
олардың
тұлғалық
қалыптасу
жағдайына
өзіндік
ықпалын
тигізеді
.
Психология
ғылымында
тұлға
теориясына
байланысты
300
аса
анықтамаға
тоқталуға
болады
.
Тұлға
анықтамасы
қаншама
ауқымды
болса
,
оның
құрылымы
туралы
көзқарастар
да
соншалықты
кең
екеніне
көз
жеткіземіз
.
Л
.
С
.
Выготский
алғаш
рет
психикалық
қызметті
жоғары
мəдени
жəне
төменгі
табиғи
деп
бөлінуін
ұсынды
.
Выготский
құрылымының
негізінде
,
тұлғаның
өзегі
–
оның
бағыттылығы
деп
аталады
.
Л
.
С
.
Выготский
пікірі
бойынша
адамның
тұлғалық
ерекшелігі
қарым
-
қатынастың
кешенді
нəтижесінде
дамиды
.
Тұлға
–
бұл
қоғамдық
-
тарихи
дамудың
өнімі
.
Адамның
қоғамдық
қатынастар
жүйесінде
алатын
орны
оның
орындайтын
іс
-
əрекеті
оның
қалыптасуын
анықтайтын
жағдайларды
көрсетеді
.
Тұлғаның
қалыптасуы
адамның
мінездемесі
үшін
маңызды
орын
алады
,
яғни
оның
мінез
-
құлық
пен
іс
-
əрекетінің
жоғары
саналы
формаларын
қамтамасыз
етіп
,
ақиқатқа
байланысты
барлық
қарым
-
қатынастың
бірлігін
құрайды
.
Тұлғаның
қалыптасуы
биологиялық
жəне
əлеуметтік
факторларға
байланысты
екені
мəлім
.
Сонымен
қатар
тұлғаның
дамуының
негізі
болып
–
нақтылы
тарихи
ортаны
айтуға
болады
.
Сонымен
,
тұлға
–
біріншіден
,
əлеуметтік
қатынас
пен
сана
-
лы
əрекеттің
субъектісі
ретіндегі
индивид
.
Екіншіден
,
индивидтің
жүйелі
қасиеті
,
оның
қоғамдық
қатынасқа
енуімен
анықталып
,
əрекеті
барысында
қалыптасып
отырады
.
Кеңес
психологиясында
тұлға
–
қоғамдық
субъект
ретінде
оның
қарым
-
қатынасқа
түсу
жүйесін
сипаттайды
.
А
.
Н
.
Ле
-
онтьев
өз
еңбектерінде
объективті
өмірді
бейнелеу
үрдісінде
,
тұлға
–
белсенді
қоршаған
əлеуметтік
өмір
танымы
,
сана
сезімімен
тұтастай
енетін
субъект
деп
қарастырған
.
Тұлғаның
19
қалыптасуы
адамның
мотивациялық
аймағының
,
яғни
оның
та
-
лап
-
тілектерінің
,
ұмтылыстарының
жəне
ниеттерінің
дамуы
болып
саналады
.
Қажеттіліктер
қанағаттандырылуы
керек
,
ал
бұл
олар
-
ды
қанағаттандыратын
амалдардың
пайда
болуын
жəне
оларды
жетілдіруді
қажет
етеді
.
Сондықтан
мотивациялық
сфераның
дамуы
-
на
байланысты
баланың
танымдық
қабілетінің
,
оның
дағдыларының
,
қолынан
келетін
істерінің
,
əдеттері
мен
мінезінің
дамуы
жүзеге
асы
-
рылады
.
А
.
Н
.
Леонтьев
тұжырымдамасы
бойынша
,
адамның
мотива
-
циялық
сферасы
оның
басқа
да
психологиялық
ерекшеліктері
сияқты
іс
-
əрекетте
өзінің
көздері
,
бастаулары
болады
.
Іс
-
əрекеттің
өзінде
мотивациялық
сфера
элементтеріне
сəйкес
,
олардың
функционалдық
жəне
генетикалық
байланысты
құрамаларын
байқауға
болады
.
В
.
Г
.
Леонтьев
мотивацияның
екі
типін
атап
көрсетеді
.
Біріншісі
қажеттілік
түрінде
,
сонымен
қатар
қызығу
,
ин
-
стинкт
түрінде
,
екіншісі
мотив
түрінде
көрінеді
.
Бұл
жағдайда
мотив
пен
мотивация
бір
-
біріне
ұқсас
болып
кетеді
.
В
.
Г
.
Леонтьевтің
бой
-
ынша
,
мотив
мотивация
формасы
ретінде
белгілі
бір
мақсатқа
жету
үшін
бағытталған
іс
-
əрекет
пайда
болады
.
Оқу
үдерісінің
негізгі
итермелейтін
күштерін
анықтау
,
оның
нəтижелі
жүргізілуіне
өзіндік
ықпалын
тигізеді
.
Бұл
туралы
іс
-
əрекет
теориясын
құрастырғандардың
бірі
А
.
Н
.
Леонтьев
«
тұтас
үдеріске
бағытталған
нəрсе
,
субъектінің
нақты
іс
-
əрекетке
итермелейтін
түрткісімен
(
мотивпен
)
сəйкес
болады
», –
деп
жазады
.
Яғни
адам
белсенділігінің
үдерісі
əрқашанда
бір
нəрсеге
бағытталады
,
оның
мəні
бар
.
Сонымен
қатар
бұл
үдеріс
белгілі
бір
қажеттілік
жəне
мо
-
тивке
(
қажеттілік
қанағаттандырылатын
пəнмен
)
бағытталады
.
Достарыңызбен бөлісу: |