Н. К. Алпысбаева та рих ты оқыту

148
20
-дә ріс
ТА РИХ ТЫ ОҚЫ ТУ ДА ҒЫ ХРО НО ЛО ГИЯ
Жос па ры:
1. Хро но ло гия ның мақ сат та ры мен мін дет те рі.
2. Хро но ло гия лық дағ ды лар қа лып тас ты ру да ғы ойын дар мен тап сыр ма лар.
Мақ са ты: 
студенттерге тарихты оқытудағы хронология және хронология-
лық дағдылар қалыптастырудағы ойындар мен тапсырмалар түрлері туралы 
түсінік беру.
Хро но ло гия, оның мақ сат та ры 
мен мін дет те рі
Та рих са ба ғын да та ри хи фак ті лер ді, да та лар ды, оның хро-
но ло гия сын оқы туға ерек ше на зар ауда ру қа жет. Адам зат қо ға-
мы ның да муы уа қыт бо йын ша анық та ла ды. Сон дық тан та рих 
са ба ғын да оқу шы лар ға уа қыт ты қол да на бі лу ді үйре ну ерек ше 
ма ңыз ды. Жал пы бі лім бе ре тін мек теп тер ге 5-11 сы нып тар ара-
сын да та рих пә ні оқы ты ла ды. Оқушыларға уа қыт ка те го рия сын 
– жыл, ға сыр, мың жыл, дәуір, ке зең, за ман ды жақ сы түсіндіру 
ке рек. Уа қыт ка те го рия сын бі лу ар қы лы оқушылар оқи ға ның қа-
шан бо лғандығын, ұзақ ты ғын, ре тін, т.б. тү сі не ала ды. Та рих та ғы 
уа қыт ты хро но ло гия лық да та лар деп атай ды. 
Хро но ло гия лық да та лар 3-ке бө лі не ді:
1. Не гіз гі да та лар (Ұлы Отан со ғы сы, КСРО-ның ыды рауы, 
ҚР-ның тәуел сіз дік алуы жә не т.б.).
2. Ті рек да та лар (бел гі лі бір та ри хи дәуір ді оқы ған да үне мі ес-
ке рі ле тін).
3. Қайтала на тын да та (1945 ж. екін ші дү ниежү зі лік со ғыс тың 
аяқ та луы).
Не гіз гі да та лар бі лім ре тін де өмір бойы ке рек, ал кей бір ті рек 
да та лар та рих курс та рын, бү кіл мек теп тік та рих пә нін оқып бі тір-

149
ген ше қажет бо ла ды. Оқи ға ның ба ры сы мен бей не сін, олар дың 
се беп те рі мен сал да рын бел гі лейт ін хро но ло гия ның та рих ғы лы-
мын да ғы ма ңы зы ерек ше. Оқиға ның бол ған уақы ты бел гі лі бол-
ған соң оның бұ рын ғы жә не ке йін гі оқи ға ла ры мен бай ла ны сын, 
са бақ тас ты ғын ай қын дау ға бо ла ды. Хро но ло гия – ха лық тар мен 
мем ле кет тер дің күн тіз бе сі мен жыл са нау жүйе сін зерт тейт ін қо-
сал қы та ри хи пән. Ол та ри хи оқи ға лар дың айы, кү нін бел гі леуге, 
қай сы оқи ға бұ рын, қай сы сы ке йін бол ға нын анық тау ға кө мек-
те се ді. Хро но ло гия та ри хи құ бы лыс тар дың ұзақ ты ғын анық тап, 
та ри хи про цес тер ді, та ри хи де рек көз де рі нің қа лып та су уақы тын 
жүйе лей ді. Ғы лым ның осы са ла сы мек теп хро но ло гиясы ның ба-
за лық не гі зін құ рай ды. Мек теп те оқы ты ла тын та рих кур сы ның 
жүйесі ғы лы ми дәуір лер ге сәй кес бө лім дер ге, та раулар ға, та қы-
рып тар ға бө лі не ді. Олар дәуір леудің не гіз гі маз мұ нын қам ти ды. 
Та рих ты оқы ту ба ры сын да оқу шы лар ға хро но ло гия лық ке зең-
дер дің ше гі ха бар ла нып, не гіз гі оқи ға, құ бы лыс тар дың датала ры 
бе рі ле ді. Мек теп те та рих ты оқы ту ма ңы зы на қа рай да та лар ды 
шарт ты түр де не гіз гі жә не ті рек да та ла ры деп бө ле ді. Не гіз гі да-
та лар бас ты де рек тер ге бай ла ныс ты, мы са лы, Қа зақ ор да сы ның 
құ ры луы (1456 ж.) не гіз гі да та сы бол са, Жә ні бек хан ның өлі мі 
(1480 ж.) ті рек да та сы бо лып есеп те ле ді. Хро но ло гия лық оқы ту 
әдіс те рі. Бас тауыш сы нып оқу шы ла ры үшін уа қыт тың ұзақ ты ғы 
мен оның ке ңіс тік те ор на лас уын тү сі ну едәуір қиын дық қа тү се-
ді. Та ри хи ке зең дер дің ұзақ ты ғы ту ра лы олар да еш қан дай бағ дар 
жоқ. Мұ ға лім оқу шы лар ға уа қыт ты қа лай есеп теу ке рек ті гін тү-
сін ді ре ді. Олар ға жыл ұғы мы жақ сы та ныс. Ен ді гі ке зек те олар 
жыл дың ұзақ ты ғын се зі ну ке рек. Ол үшін мұ ға лім оқу шы лар мен 
өт кен жыл ғы қан дай оқи ға ес те рін де қал ға нын, осы кез де от ба-
сын да қан дай оқи ға лар бол ға ны жө нін де әң гі ме ле се ді. Со нан соң 
10-12 жыл өмі рін де есін де сақ тал ған ең ал ғаш қы оқи ға ны, ең ма-
ңыз ды оқи ға ны ес ке тү сі ру ар қы лы уа қыт ұзақ ты ғын тү сін ді ру ге 
ты ры са ды. Мұ ға лім тақ та ға уа қыт сы зы ғын тү сі ре ді. Ол – бел гі лі 
бір жыл дар дың са нын біл ді ре тін тең дей бө лік тер ге бө лін ген тү зу 
сы зық. Ол сы зық та сы нып оқу шы ла ры өмі рі нің ұзақ ты ғы бел гі-
ле не ді. Оқу шы лар уа қыт сы зы ғын дәп тер ге тү сі ре ді, өзі нің жа-
сын, өмі рі нің ма ңыз ды ке зең де рін, қай кез де ба ла бақ ша ға, мек-

150
теп ке бар ған ды ғын бел гі леп, уа қыт өл шем де рі ту ра лы бас тап қы 
ұғым дар мен та ны са ды, ал ғаш қы дағ ды лар ды иге ре ді. Осы дан 
ке йін мұ ға лім ата-ана лар дың жа сы ту ра лы әң гі ме леуге кө ше ді, 
ата-ана лар дың жа сы ту ра лы не бі ле ді, олар дың қай сы сы үл кен? 
Ата-ана лар дың жа сы да уа қыт сы зы ғы мен бел гі ле не ді. Оқу шы-
лар үйде ата-ана лар дың өмі рін де гі ма ңыз ды оқи ға лар ды уа қыт 
сы зы ғын да бел гі леуге тап сыр ма ала ды. Оқу шы лар он жыл дық-
тар ту ра лы ұғым дар ды мең гер ген соң жүз жыл дық тар ға ауыса-
ды. Жүз жыл дық тың та ри хи уақы ты ал мас қан ұр пақ са ны мен
есеп те ле ді. 100 жыл – үш буын ның – ата, әке, не ме ре өмі рі.
200 жыл – ал ты буын ның – ата, әке, не ме ре, шө бе ре, шөп шек, 
не ме не өмі рі.
Са бақ ба ры сын да пән мұ ға лі мі ға сыр лар ды қа лай анық тау ды 
әң гі ме лей ді. Бір ға сыр да 100 жыл бар, ға сыр 4 ши рек ке бө лі не ді, 
яғ ни 100 жыл да 4 ши рек бар, әр ши рек ға сыр 25 жыл бо ла ды. Ал 
4 таң ба лы сан ның соң ғы екеуі нөл бол са, он да ал ғаш қы сан дар 
ға сыр ды біл ді ре ді: 2100-21 (ХXI) ға сыр; 1800-18 (XVIII) ға сыр.
Егер нөл дің ор нын да бас қа сан дар бол са, ол ке ле сі ға сыр ды 
біл ді ре ді. Мы са лы, 1915-20 (XX) ға сыр, 2101-21 (XХI) ға сыр. 
Айтыла тын жа ңа да та ал дың ғы лар мен бай ла ныс ты ры ла ды. Он-
дай кез де мұ ға лім одан бе рі не ше жыл өт ті, ол қа шан бол ды де ген 
сұ рақ қояды, ал оқу шы жыл ды атай оты рып, оның қай ға сыр ға 
жа та тын ды ғын баян дай ды. 
Са бақ ба ры сын да оқу шы та рих тың не гіз гі да та ла рын бі ле 
оты рып, оқи ға ны, оған қа тыс ты мә се ле лер ді хро но ло гия лық бі-
різ ді лік пен ор на лас ты ра ды: оқи ға лар ды са лыс ты рып, қай сы сы 
ер те, қай сы сы кеш бол ған ды ғын анық тай оты рып, тү сін ді ріп 
бе ре ді. Бұл тә сіл де уа қыт тың өл ше мі ре тін де қа зір гі уа қыт алы-
на ды. Рим са ны ту ра лы бас тап қы ұғым қа лып тас ты ру та рих са-
ба ғын да іс ке аса ды. Ол та рих са ба ғын да Рим са ны мен ға сыр лар 
бел гі ле не тін ді гін бі ле ді. 
Ға сыр дан соң ғы оқу шы лар дың иге ре тін ұғы мы – дәуір. Ол 
аса ірі та рихи ке зең ді біл ді ре ді. Кө не дәуір ден әр ха лық тың өз 
дәуірі, жыл са нау өл ше мі бол ған. Грек тер ал ғаш қы олим пиада-
лық ойын нан бас та са, еги пет тік тер пер ға уын ның тақ қа отыр-
уын ан бас тап, оның өлі мі мен аяқ тап отыр ған. Түр кі ха лық та ры

151
13 жыл дық «мү шел» цик лін қол дан ған. Мү шел де гі жыл дар рет 
са ны на қа рай атал май, 12 түр лі жануардың аты мен ата лып отыр-
ды. Он екі жыл дық мү шел жүйе сін де жыл ба сы – тыш қан, екін ші 
жыл – сиыр, үшін ші жыл – ба рыс, төр тін ші жыл – қоян, бе сін ші 
жыл – ұлу, ал тын шы жыл – жы лан, же тін ші жыл – жыл қы, се гі-
зін ші жыл – қой, то ғы зын шы жыл – ме шін, онын шы жы л – тауық, 
он бі рін ші жыл – ит, он екін ші жыл – до ңыз. Жан-жа ну ар лар ды 
бұ лай ша ірік теп алу, не гі зі нен, Ор та лық Азияда ме кен де ген кө не 
тай па лар ара сын да ғы то те мизм қал дық та ры ның ық па лы на бай-
ла ныс ты бол ған. Адам дар то тем дік хайуа нат тар дың ай рық ша қа-
сиет те рі не мей лін ше сен ген дік тен, өз де рі нің шы ғу те гін бел гі лі 
бір жа ну ар лар мен (то тем дер мен) бай ла ныс тыр ған. Ежел гі Еги-
пет тің та ри хын оқыт қан да оқу шы лар ға та рих та ғы ке рі жыл са-
науды тү сін ді ру ке рек. Ке рі са нау – адам дар дың өза ра ке ліс кен 
шарт ты лық та ры ның бі рі. Ви зан тия лық се ні м бо йын ша әлем нің 
жа ра ты луы Иса ның ту ған кү ні – жа ңа дәуір дің ба сы бо лып бел-
гі ле не ді. Біз қа зір гі осы жа ңа ға сыр да өмір сү ру де міз. Хро но-
ло гияны тү сін ді ру де уа қыт лен та сын пай да ла нып орын дайт ын 
тап сыр ма лар бе ру ге бо ла ды. Мы са лы, мұ ға лім та ри хи оқи ға ның 
да та сын атай ды, оқу шы лар оқи ға өт кен ға сыр ды анық тап, уа қыт 
лен та сы нан оның ор нын та буы ке рек. 
Та ри хи ке зең дер дің ұзақ ты ғын жә не олар дың ор тақ ұқ сас тық-
та рын ай қын дау да синх рон дық кес те лер ді пай да ла ну дың ма ңы зы 
зор. Хро но ло гия лық бо йын ша ком пью тер лік бағ дар ла ма лар ды 
қол да ну оқу мін де тін көп же ңіл де те ді жә не оқу шы лар дың пән-
ге де ген қы зы ғу шы лы ғын арт ты ра ды. Хро но ло гияны (бас ты де-
рек тер жә не олар ға қа тыс ты да та лар) ес те сақ тау әдіс те рі. Ес те 
сақ тау – оқи ға лар дың маз мұн дық бай ла ныс та ры мен да та лар ды 
оқу ба ры сын да ме хе ни ка лық түр де жат та лып қа луы. Бас ты де-
рек тер дің се беп-сал дар лық бай ла ныс та рын жақ сы мең гер ген 
оқу шы лар та рих кур сын да да та ла ры атал ма ған оқи ға лар ды уа-
қыт ке ңіс ті гі не оңай ор на лас ты ра ала ды. Бұл жер де ең бас ты 
оқи ға ның қай ға сыр ға тән екен ді гін жақ сы бі лу ке рек. Ес те сақ- 
тау үшін, ең ал ды мен, та ри хи тұл ға ның өмір сүр ген ға сы ры на мән 
бер ген орын ды. Мы са лы, 
Ал тын Ор да ны
Ба тый хан (1242-1256 ж.), 
Бер ке хан (1256-1266 ж.), Мөң ке хан (1266-1280 ж.) бас қар ды. 

152
Ал тын Ор да XIV ғасырдың І жар ты сын да, әсі ре се Өз бек хан ның
(1312-1342 ж.) жә не оның ми рас қо ры Жә ні бек тің (1342-1357 ж.) 
тұ сын да кү ші не ен ді. Хан дар өкі ме ті нің кү шей ге ні құ рыл тай 
ша қы ру ды тоқ та ту дан, би лік тің бі раз ор та лық тан ған си па ты нан 
бай қа ла ды. 1312 ж. Өз бек хан ис лам Ал тын Ор да ның мем ле-
кет тік ді ні деп жа рияла ды. XIV ғасырдың екін ші жар ты сы нан 
бас тап Ал тын Ор да ны ал ты ба қан алауыз дық әл сі ре те бас тайды. 
1357 жыл мен 1380 жыл ара сын да Ал тын Ор да та ғы на ие бол ған 
25 хан ауыса ды. Оқу шы лар ес те сақ тау үшін та ри хи оқи ға лар дың 
уақы ты мен оған қа тыс қан та ри хи тұл ға лар дың жа сы ара сын-
да ғы бай ла ныс ты ашу дың ма ңы зы зор. Ес те сақ тау ды жат тық-
ты ру да қол да ны ла тын тә сіл дер дің бі рі – ұқ сас да та лар ды бө ліп 
алу. Мы са лы, Қы зы лор да 1926 жыл, Ал ма ты 1929 жыл, Астана 
1997 жы лы Қа зақ стан ның астана сы бол ды. Жат ты ғу ре тін де бір 
ға сыр дың ішін де гі та ри хи оқи ға лар дың уа қыт ал шақ ты ғын ай-
қын дау тә сі лі де қол да ны ла ды. Қа зақ стан та ри хын да ғы ма ңыз-
ды оқи ға лар дың да та ла рын са лыс ты ру тә сі лін де пайдалануға 
бо ла ды. Мы са лы, Қа зақ стан ның Пат ша лы Ре сей қол ас тын да 
бо луы 186 жыл ға, Ке ңес Ода ғы ның құ ра мын да бо луы 74 жыл-
ға со зыл ды. Оқи ға лар ды іш кі бай ла ныс ты ру ар қы лы са лыс ты ру 
тә сі лі де тиім ді. Мы са лы, пат ша үкі ме ті нің «Орын бор қа зақ та-
рын бас қа ру ту ра лы» жар ғы сы 1822 жы лы, ал екі жыл дан соң 
«Сі бір қа зақ та рын бас қа ру ту ра лы» жар ғы сы кү ші не ен ді. Ал 
одан соң 1868 жы лы әкім ші лік -ау мақ тық ре фор ма іс ке асып, 
ор та лық би лік ті түп кі лік ті нығ айт ты. Бұл тә сіл дер дің бә рі де 
оқу шы лар ға хро но ло гия лық бі лім ді иге ру ге кө мек те се ді. Бас-
тап қы ке зең де да та ла ры не гі зін де та ри хи оқи ға лар дың ұзақ ты-
ғы мен бі різ ді лі гін анық тау оқы ты ла ды. Оқу шы лар одан соң ғы 
ке зең де рим сан да ры мен та ны сып, оқи ға лар дың ұзақ ты ғы мен 
синх рон ды лы ғын анық тап, жал пы жә не отан дық та рих тың оқи-
ға ла рын са бақ тас ты рып, та қы рып тық, синх рон дық кес те лер тү-
зе ала ды. Олар жо ғар ғы сы нып тар да та рих кур сын дәуір леуде гі
бі лім де рі не гі зін де та ри хи про цес тер ді ке зең дер мен, дәуір лер-
мен ұш тас ты ра ала ды. Хро но ло гия лық си пат та ғы дағ ды лар ды 
қа лып тас ты ру ға ар найы ірік тел ген ойын дар мен тап сыр ма лар 
кө мек те се ді.

153

жүктеу 10,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: