И. В. Савельев жалпы физика курсы I том Алматы 2004

XV т а р а у. 
Кристалдық күң
137.
138.
139.
140.
141.
Кристалдық күйдін, ерекше белгілері 
Кристалдардың классифнкациясы 
Крнсталдық решеткалардың физикалық тшігері 
Кристалдардағы жылулық козғалыстар 
Кристалдардыц жылу сыйы.мдылығы
XVI т а р а у. 
Сүйык. күй
§ 142. Сұйықтардың құрылысы 
§ 143. Беттік керілу
§ 144. Сұйықтың имек бетінің астундагы қысым 
§ 145. Суйық пен катты дене шекарасыпдағы құбылыстар 
§ 146. Капиллярлық күбылыстар
XVII т а р а у. 
Фазалык, тепе-теңдіктер мен ауысулар
§ 147. Кіріспе
§ 148. Булану және конденсация 
§ 149. Балку және кристалдану 
§ 150. Клапейрон — Клаузиус теңдеуі 
§ 151. Үштік нүкте. Күн диаграммасы
Пәндік 
корсо ікіш
Ш1
463
466
469
470
473
475
479
482
486
490
491 
494 
496 
499 
503

Т Ө Р Т І И Ш І Б А СЫ Л УЫ НА А Л Ғ Ы СӨЗ
Осы басылуын дайындау кезінде кітап біршама жөнделді. 7, 17, 
18, 22, 27, 33, 36, 37, 38, 40, 43, 68, 88-параграфтары қайтадан (то- 
лықтырылып немесе жарым жартвілай) жазылды. Айтарлыктай қо- 
сымша немесе өзгеріс 2, 11, 81, 89, 104, 113-параграфтарға ж асалғал.
Бұдан бұрын, екінші және үшінші басылуын дайындау кезінде 
14, 73, 75-параграфтар қайта ж азылған болатын. Айтарлықтай қо- 
сымша немесе өзгерістер 109, 114, 133, 143-параграфтарға енгізіл- 
ген-ді.
Сонымен бірінші басылуына қарағанда бірінші томный, бет бей- 
несі көрнеу өзгерді. Бұл өзгеріс автордың М осквадағы инженерлік- 
физика институтында жалпы физикадан сабақ берген соңғы он жыл 
ішіндегі методикалық тәжірибелеріпіц жиынтығын көрсетеді.
1969 ж. ноябрь.
И. С АВ ЕЛ ЬЕВ.

I Б Ө Л ІМ
МЕХАМ ИКАНЫҢ ФИЗМКАЛЫҚ I IЕГІЗД ЕР I
КІР1СП E
Механика денелердің немесе олардың жеке бөлікте- 
рінің бір-біріне қатысты орын ауыстыруынан тұратын 
материя қозғалысының ең жай формасы туралы ілім бо- 
лып табылады.
Денелердің орын ауыстыруын біз күнделікті тірдіілі- 
гімізден көріп-бақылап жүрміз. Механикалық ұғымдар- 
дың көрнекілігі де осыдан болар. Басқаларына Караган­
да барлық жаратылыс ғылымдарының ішінде механика- 
ның алдымен өрістеп дамуы да осымен түсіндіріледі.
Бір дененің әр түрлі денелерге қатЬісты қозғалысы 
түрліше сипатта болады. Егер, мысалы, 1 дене бізбен са- 
лыстырғанда тыныштықта тұрса, ал 2 және 3 дене бір 
жаққа қарай бірдей жылдамдықпен қозғалса, онда 3 де­
не 1 денете қатысты орын ауыстырады, бірақ 2 денеге 
қатысты тыныштықта болады.
Сондықтан қозғалысты сипаттау үшін басқа денеге 
(немесе бір-біріне қатысты қозғалмайтын бір топ дене­
ге) қатысты берілген дененіц орын ауыстыруын қалай 
есептейтіндігіміз жайында келісіп алғанымыз жөн. Осы 
мақсатпен таңдап алынған денеміз (немесе бір топ де- 
нелер), санақ системасын құрады.
Практикада қозғалысты сипаттау үшін санақ систе­
масын құратын денелергс әйтеуір бір координата систе­
масын, мысалы, декарт немесе тік бұрышты координата- 
лар системасын байланыстыруға тура келеді.
Дененің координаталары оның кеңістіктегі орнын 
анықтауға мүмкіндік береді. Алайда қозғалыс кеңістік- 
тегі сияқты уақыт бойынша өтеді (кеңістік пен уақыт — 
материя өмір сүруінің ажырамас формасы). Сондықтан
9

қозғалысты сипаттау үшін уакытты да есептеу қажет. 
Бұл сағаттың көмегімеіі жасалады.
Таңдап алынған санақ системасын және сағатпен 
байланыстырылған коордннаталар снстемасын аныктап 
дене қозғалысын сипаттауға кірісеміз.
Дененің 
қозғалысы 
әдетте оган күш эсер ет- 
кен жағдайларда пайда 
болады. Осы күштердің 
әсері қозғалыстың снпа- 
тын 
аныктаумен 
қатар 
дененің 
деформациясын 
да, яғни олардың өлшемі 
мен формасының өзгері- 
сін де туғызады. Көбінесе 
деформациясының шама- 
лы болатындығы сопдай- 
лык, дененің козғалысын 
сипаттағанда оны елемey­
re де болады. Қарастыры- 
латын мысалдың шартын- 
да деформациясын еле- 
меуге болатын дене а б с о л ю т қ а т т ы д е н е л е р деп 
аталады. Абсолют қатты (яғни мүлде деформациялан- 
байтын) денелердің табиғатта жоқ екендігін есте сақта- 
ған дұрыс. Тек дененің қозғалысы кезінде деформация- 
ның еленбейтін азғантай ролі белгілі бір жағдайларда 
оны абсолют дене ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
В'
В'
Кейде дене қозғалысын қарастырған кезде олардың 
өлшемін де елемеуге болады. Бұл, дене өлшемінің, біз 
істес болуға тура келетін, берілген есептіц шартыпдагы 
кейбір өлшемдерден бірнеше есе кіші болатын жағдай- 
ларда болады. Мысалы, автомобильмен Леппнградтан
10

Москваға қарай жүріп өткен жолды анықтау кезіндс 
автомобильдің өлшемін біржола елемеуге болады.
Берілген есептің шартында өлшемін елемеуге бола- 
тын дене м а т е р и я л ы қ н ү к т е деп аталады. Беріл- 
ген нақтылы денені материялық нүкте ретінде қарасты- 
руға болатындығы, яғни болмайтындығы жайлы мәселе 
сол дененің өлшеміне емес, есептің шартына байланыс- 
ты. Бір жағдайда материялық нүкте орнына саналған 
дене, екінші жағдайда аумақты дене ретінде қарастыры- 
луға тиіс. Айталық, мысалы, Күнді айнала қозғалған 
Жердің траекториясын есептегенде Жерді материялық 
нүкте ретінде қарастыруға болады. Ал Жер бетіндегі де­
не қозғалысын қарастырған кезде ол аумақты дене ре- 
тінде қарастырылуға тиісті. v
Қатты дененің кез келген қозғалысын негізінен екі 
түрге (ілгерілемелі және айналмалы қозғалысқа) жік- 
теуге болады.
Ілгерілемелі қозғалыс деп, қозғалыстағы денемен 
баііланысқан кез келген түзу өзіне-өзі параллель болып 
қалатын қозғалысты айтады (1-сурет).
Айналмалы қозгалыс кезінде дененің барлық нүкте- 
лері шеңбер бойымеп қозғалады және олардыц цснтрле- 
рі айналыс осі деп аталатын бір түзудің бойында жатады 
(2-сурет) Айналыс осі денеден тыс жатуы мүмкін (2, 
б-сурет).
Материялық нүкте сияқты әйтеуір бір дене туралы 
айта отырып, біз оның аумақтылығын ескермейміз, оның 
осі арқылы өтетін айналмалы қозғалыс ұғымы осындай 
денеге қолданылмайды.
Механика үш 
бөлімге бөлінеді: 
1) кинематика,
2) статика және 3) динамика. Кинематика дене қозға- 
лысын камтамасыз ететін себептерге байланыссыз коз- 
ғалысты оқып-зерттейді, статика денелердің тепе-тең- 
діктегі шартын оқып-зерттейді, ал соңында, динамика 
қозғалыстың сол немесе басқадай сипатын қамтамасыз 
ететін себептерге байланысты дененің қозғалысын оқып- 
зерттейді. Тепе-теңдік қозғалыстын, дербес жағдайы 
болғандықтан да статика зады динамика заңдарының 
табиғи салдары болып шығады. Осы себептен де статика 
физика курстарында жеке оқылмайды.

жүктеу 28,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: