1 Жаза тайынду институтының қалыптасуы мен дамуының тарихи кезеңдері

62 
в)
 
адамдар  тобының,  алдын  ала  сөз  байласқан  адамдар
 
тобының, 
ұйымдасқан топтың немесе қылмыстық
 
құқық бұзушылық
 
қауымдастықтың 
(қылмыстық
 
құқық  бұзушылық
 
ұйымның)  құрамында  қылмыстық  құқық 
бұзушылық
 
жасау;
 
г)
 
қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
жасағанда  айрықша  белсенді  рөл 
атқару;
 
д)
 
айыпкер үшін психикасы бұзылуының ауыр түрімен зардап шегетіні 
алдын  ала  белгілі  адамдарды  не  қылмыстық
 
жауаптылық  жасына  толмаған 
адамдарды қылмыстық құқық бұзушылықты
 
жасауға
 
тарту;
 
е)
 
ұлттық,  нәсілдік  және  діни
 
өшпенділік  немесе  араздық  себебі 
бойынша басқа адамдардың заңды іс
-
әрекеті
 
үшін кектенушіліктен, сондай
-
ақ  басқа  қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
жасыру
 
немесе  оны  жасауды 
оңайлату мақсатында қылмыстық құқық бұзушылық
 
жасау;
 
ж)
 
жүктілік  жағдайы  айыпкер  үшін  алдын  ала  белгілі  әйелге  қатысты, 
сондай
-
ақ  жас  балаға,  басқа  да  қорғансыз
 
немесе  дәрменсіз  адамға  не 
айыпкерге тәуелді адамға қатысты қылмыстық құқық бұзушылық
 
жасау;
 
з)
 
белгілі  бір  адамның  өзінің  қызметтік,  кәсіби  немесе
 
қоғамдық 
борышын  өтеуіне  байланысты  оған  немесе  оның
 
туыстарына  қатысты 
қылмыстық құқық бұзушылық
 
жасау;
 
и)  аса  қатыгездікпен,  садизммен,  қорлаумен,  сондай
-
ақ  жәбірленушіні 
қинап қылмыстық құқық бұзушылық
 
жасау;
 
к)
   
қару,  оқ
 
дәрі,  жарылғыш  заттар,  жарылғыш  заттар  немесе  оларды 
бейнелеуші  құрылғылар,  арнайы  дайындалған  техникалық  құралдар,  тез 
тұтанатын  және  жанғыш  сұйықтар,  улы  және  радиоактивті  заттар,  дәрілік 
және  өзге  де  химиялық
-
фармакологиялық  дәрі
-
дәрмектер  пайдаланып, 
сондай
-
ақ күш көрсетіп немесе психикалық мәжбүрлеу не жалпы қауіпті әдіс 
қолданып қылмыстық құқық бұзушылық
 
жасау;
 
л)  төтенше  жағдайды,  табиғи  немесе  өзге  де  қоғамдық  нәубет 
жағдайларын  пайдаланып,  сондай
-
ақ  жаппай  тәртіп  бұзушылық  кезінде 
қылмыстық құқық бұзушылық
 
жасау;
 
м)  алкогольдік,  есірткілік  немесе  уытқылық  еліту  жағдайында 
қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
жасау.  Сот  қылмыстық  құқық  бұзушылық 
сипатына қарай бұл
 
мән
-
жайды ауырлатушы деп танымауға құқылы;
 
н)  адамның  өзі  қабылдаған  антын  немесе  кәсіби  антын  бұза  отырып 
қылмыстық құқық бұзушылық
 
жасауы;
 
о)  қылмыскердің  қызметі  жағдайына  немесе  шартқа  байланысты  өзіне 
көрсетілген сенімді пайданалып қылмыстық құқық бұзушылық
 
жасауы;
 
п)  өкімет  өкілінің  нысанды  киімін  немесе  құжатын  пайданалып 
қылмыстық құқық бұзушылық
 
жасау.
 
Ескі  кодекске  қарағанда  жаңа  Кодексте  ауырлататын  мән
-
жайлардың 
тізімі  барынша  кеңейтілген,  сондай
-
ақ  бірқатар  баптар,  тармақтар  жаңа 
редакцияда берілген.
 
Заң  әдебиеттерінде  ауырлататын  мән
-
жайлардың  тізімі  түпкілікті 
сипатта болмауы керек, ал сот жаза тағайындаған кезде заңмен белгіленген, 
сондай
-
ақ  белгіленбеген  де  кез  келген  ауырлататын  мән
-
жайды  өз  қарауы 
бойынша  қолдануға  құқылы  болуы  керектігі  жөніндегі  ой
-
пікірлер  көптен 
бері  айтылып  келеді.  Бұл  көзқарасты  жақтаушылар  өз  пікірлерін  заңмен 
көзделген  шектеулердің  жазаны  жеке  даралаудың  мүмкіндігін 

63 
тарылтатындығы,  сондай
-
ақ  бұл  шектеулердің  сотты  жаза  тағайындаған 
кезде  қылмыстық
 
құқық  бұзушылықтың
 
сипаты  мен  қоғамдық  қауіптілік 
дәрежесі,  айыпкердің  жеке  басы,  сонымен  бірге  оның  қылмыстық  құқық 
бұзушылық
 
жасағанға  дейінгі  және  одан  кейінгі  мінез
-
құлқын  ескеруге 
міндеттейтін    ҚР  ҚК  52
-
бабының  ережелеріне  қайшы  келетіндігімен 
түсіндіреді.
 
Бұл  мәселеде  әсіресе,  Л.Л.
 
Кругликовтың  ой
-
толғамдары  ерекше  назар 
аудартады. Қылмыстық ауырлататын мән
-
жайларының аяқталмаған сипатын 
дәлелдей  отырып,  ол  өзінің  көпшілік  жұмыстарында  заңда  бұл  мәселе 
бойынша соттың қарауы кезінде ешқандай шектеулер болмауын талап етеді. 
Ғалым бұл курсты жүзеге асыру алдын ала ойластырылған бағыттар (санкция 
шеңберін  тарылту;  жекелеген  жеңілдететін  және  ауырлататын  мән
-
жайлардың  ықпал  ету  дәрежесін  біршама  шартты  түрде  қарастыру,  т.с.с.) 
бойынша  және  барлық  жағдайда  судьяны  көрінеу  құқық  бұзушыға 
айналдырмас  үшін  логика  ережелерін  сақтай  отырып  жүргізілуі  керек  деп 
атап көрсетеді
 (57). 
Осы  саланы  түбегейлі  зерттеп  жүрген  ғалым  В.Д.
 
Филимонов  мұндай 
ой
-
пікірге  қарсылық  білдіреді,  ол: 
«
Сот  тәжірибесінде  қылмыс  пен 
айыпкердің  жеке  басының  қауіптілігін  жоғарылататын,  бірақ  заңда 
белгіленген  ауырлататын  мән
-
жайлардың  тізімінде  көзделмеген  жағдайлар 
кездесіп  жатады.  Тәжірибеде  сондай
-
ақ,  аса  қауіпті  қылмыскерді  соттау 
кезінде  оларды  түзеу  үшін  және  қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
турасында 
жалпылама  ескерту  жасау  мақсаттарын  жүзеге  асыру  үшін  қолданыстағы 
қылмыстық заңдарда көзделген жаза мөлшері жеткіліксіз болып қалатын да 
жағдайлар  ұшырасады.  Дегенмен,  бұл  жағдайлар  мәселені  кеңестік 
қылмыстық заңдылықтар дәргейінде шешуден бас тартуға тіпті де негіз бола 
алмайды.  Ауырлататын  мән
-
жайлардың  заңда  келтірілген  тізімі  сот 
тәжірибесінің есебінен тоықтырылуы және жетілдірілуі мүмкін. Бұл тізімнің 
аяқталған сипаты тек осы үшін қажетті өзіндік белгілері бар мән
-
жайлардың 
қылмыстық жауаптылықты ауырлататын деп тану үшін кепілдік болады. Сот 
тәжірибесі осы мәселені шешу барысындағы көптеген қателіктерді анықтауы 
себепті, бұл мәміле 
- 
өте маңызды
», - 
деп жазады
 (58). 
Біздіңше,  түпкілікті,  тұйықталған  тізімнің  қажеттігі  жөніндегі  бағытты 
қуаттайтын авторлардың көзқарастары жөн сияқты.
 
Біріншіден,  жаңа  Қылмыстық  кодексте,  ескісімен  салыстырғанда, 
ауырлататын  мән
-
жайлардың  тізімі  барынша  кеңейтілген,  тұйықталмаған 
тізімді  жақтайтын  ғалымдардың  еңбектерінде  көрсетілген  кемшіліктер 
ескерілген; екіншіден, ауырлататын мән
-
жайлардың болуы және
 
оны ескеру 
өз  кезегінде  жазаны  өсіруі  себепті,  соттың  қарауын  заңды  түрде  тарылту 
қажет;  ақырында,  үшіншіден,  ауырлататын  мән
-
жайлардың  түпкілікті 
тізімінің  пайдасына  мынадай  факторды  да  келтіруге  болады:  Қарағанды, 
Ақмола облысы және Астана қаласы сот тәжірибелерін оқып
-
зерттеу барысы 
соттардың  маскүнемдік,  бұрынғы  соттылығы,  жасалған  қылмыстық 
қоғамдық  резонансы,  жұмыс
 
орнының  теріс  мінездемесі,  т.с.с. 
жауаптылықты аурылататын мән
-
жайларды ескеретінін көрсетті.
 
Демек,  соттар  субъектінің  қылмыстық  құқық  бұзушылықты
 
жасау 
фактісімен  себепті  байланысы  жоқ  жат  мінез
-
құлықтарын  жауаптылықты 
ауырлататын мән
-
жай ретінде ескереді де, соның есебінен жазаның мерзімін 

64 
ұлғайтады.  Иә,  бұл
 
мән
-
жайлар  ескерілуі  керек,  бірақ  ауырлататын  мән
-
жайлар деп емес, айыпкердің жеке басының мінездемесі ретінде ғана.
 
Біздің  ой
-
толғамдарымыздың  дұрыстығын  Қазақстан  Республикасы 
Жоғарғы  Сотының  №1 пленумының қаулысы  да  бекіте  түседі.  Онда  былай 
делінген:  «ҚК  54
-
бабының  1
-
бөлігінде  белгіленген  жауаптылықты  және 
жазаны  ауырлататын  мән
-
жайлардың  тізімі  аяқталған  болып  есептеледі, 
осыған  байланысты  сот  анықтаған  қылмыстық  құқық  бұзушылықты
 
жасау 
барысындағы  немесе  сотталушының  жеке  басын  сипаттайтын  басқа  мән
-
жайлар  (спирттік  ішімдіктерді  көп  пайдалану,  қоғамдық  ортада  жүріп
-
түру 
ережелерін бұзу, отбасына, оқуға, жұмысқа қатысты жағымсыз қылықтары, 
т.б.)  жаза  тағайындау  кезінде  ескерілуі  мүмкін,  бірақ  жауаптылық  пен 
жазаны ауырлататын мән
-
жай деп танылуы мүмкін емес»
. 

жүктеу 1,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: