И. И. Жумагулов, А. А. Бегалина

111 
 
 
Арпаның  агротехникалық  та  ӛте  маңызды  жақтары  бар:  арпа 
егістігі кӛктемде танаптарды арамшӛптерден толық тазартуға мҥмкіндік 
жасайды,  ӛйткені  оның  себу  мерзімін  мамырдың  соңы  –  маусымның 
басына 
қарай 
жылжытуға 
болады, 
ол 
айтарлықтай 
ерте 
жиналатындықтан  кҥзгі  топырақ  ӛңдеу  жҥйесін  ерте  жҥргізуге  болады 
және осының нәтижесінде арамшӛптерді жоюға мҥмкіндік молаяды.  
 
Арпаның кӛпжылдық шӛптерге жақсы бҥркемелі (жамылғы) дақыл 
ретінде  де  рӛлі  белгілі:  шӛптер  жамылғыдан  ерте  босайды  да  жаздың 
соңы мен кҥзде жақсы дамиды.  
 
Арпаның  ауылшаруашылығы  ӛндірісіндегі  рӛлі,  оның  дәнді 
дақылдар  қҧрамындағы  ҥлес  салмағы  жӛніндегі  пікірталас  ертеден 
жалғасуда, дегенмен дамыған елдерде бҧл дақылдың егіс кӛлемі азайған 
жоқ, жекелеген жағдайларда егістігінің арту ҥдерісі байқалады.  
 
Республикада  ӛткен  жҥзжылдықтың  90-жылдардың  жемазық 
дақылдарын  дамытуға  қолдау  болмады,  арпа  мен  сҧлы  астығын  сатып 
алу  тоқтатылды.  Ал  осылардың  салдары  мал  шаруашылығының 
дамуына кері әсер етті. 
 
Дҥниежҥзілік  егіншілікте  астық  дақылдарының  ішінде  арпа 
маңызды  орын  алады  және  жыл  сайын  30  млн  га  астам  жерге  себіледі. 
Қазақстанда  2001-2008  жж.  орташа  есеппен  жыл  сайын  1,9  млн  га 
алқапқа себілсе, оның 60 % солтҥстік облыстардың ҥлесінде  (Ақмола – 
0,37, СҚО – 0,42, Қостанай – 0,17 және Павлодар облысында – 0,06 млн. 
га).  Осы  жылдары  еліміздегі  арпа  астығының  орташа  ӛнімі  11,2  ц/га 
болды.  Алайда  бҧл  дақылдың  әлеуетті  ӛнімі  әлдеқайда  жоғары  және 
аймақ жағдайында 20-25 ц/га және одан артық болуы мҥмкін.   
 
Қабықты  арпада  гҥл  қауызы  тҧқыммен  жабысып  тығыз  ӛседі. 
Қабықтылығы 7-15 % аралығында ӛзгереді және ол сҧрыпқа қана емес, 
ӛсіру жағдайларына да байланысты. 
 
Биологиялық  ерекшеліктері.
  Арпа  ӛсіп-жетілу  кезеңі  қысқа 
дақылдар  қатарына  жатады  (55-тен  111  тәулікке  дейін).  Қазақстанның 
солтҥстігінде ӛсірілетін сҧрыптарының ӛсіп-жетілу кезеңінің ҧзақтығы – 
68-80 тәулік. 
 
Арпа жылуға аз талап қояды, оның тҧқымы 1-2
о
С жылылықта ӛне 
бастайды, алайда мҧндай жағдайда кӛктеуі 20 тәулікке дейін созылады. 
5-6
о
С  температурада  кӛктеуі  8  тәулікке  дейін  қысқарады.  Себу-кӛктеу 
кезеңаралығы 7-ден 12 тәулікке дейін болуы мҥмкін.  
 
Егін  кӛгі  –  7-8
о
С  бозқырауды  жеңіл  кӛтереді,  алайда  жекелеген 
сҧрыптары одан да тӛмен температураға  шыдайды. Бірақ гҥлдену және 
толысу  кезеңдерінде  арпа  бозқырауға  сезімтал.  Температура  –  1
о
С-ға 
дейін  тӛмендегенде  оның  жатыны  мен  тозаңдықтары  жарақаттанады. 
Толысу  және  пісу  кезеңдеріндегі  шамалы  бозқыраудың  ӛзі  (-1,5
о
С) 
ӛсімдікке әсер етпегенімен дәннің тҧқымдық сапасын кҥрт тӛмендетеді.  
 
Арпаның толық ӛсіп-даму айналымына сҧрыптарының ӛсіп-жетілу 
кезеңінің  ҧзақтығына  қарай  мынадай  температура  жиынтығы  қажет: 

112 
 
ерте пісетін сҧрыптарына – 1000-1500
о
С және кеш пісетін сҧрыптарына 
–  1900-2000
о
С.  Осы  себептен  арпаны  еліміздің  барлық  егіншілік 
аймақтарында ӛсіруге болады.  
 
Арпаның  ылғалға  талабы  аса  жоғары  емес.  Ылғалға  шамалы 
талабы  ӛне  бастағаннан  бҥкіл  ӛсіп-жетілу  кезеңдерінде  кӛрініс  табады. 
Дегенмен  бҥкіл  кезеңдерінде  арпа  ӛсімдіктері  ылғалды  біркелкі  талап 
етпейді. 
Кӛктеу-масақтану 
кезеңдеріндегі 
ылғал 
тапшылығы 
ӛсімдіктердің  ӛсуін  тежейді,  тҥптенуді,  масақшалар  мен  дән  санын 
тӛмендетеді.  Масақтану  –  пісу  кезеңіндегі  қҧрғақшылық  пен  жоғары 
температура 1000 дәннің массасы мен олардың толысуын азайтады.  
 
Арпа  қҧрғақшылыққа  тӛзімді  ӛсімдік,  алайда  ӛнімінің  тӛмендеу 
деңгейі  сҧрыпқа  және  ӛсіру  технологиясының  тиімді  шараларын 
қолдануға  байланысты  ӛзгереді.  Оның  транспирациялық  коэффициенті 
350-450.  
 
Арпадан  жоғары  ӛнім  қалыптастыру  ҥшін  ӛсімдіктерді 
теңдестірілген  қоректенумен,  әсіресе  бастапқы  кезеңдерде  фосформен, 
калиймен,  сонымен  қатар  бҥкіл  ӛсіп-жетілу  кезеңдерінде  азотпен 
қамтамасыз еткен дҧрыс. 10 ц астық және соған сәйкес ӛсінді массасын 
қалыптастыруға арпа дақылы 26 кг азот, 11 кг фосфор және 28 кг калий 
шығындайды. 
 
Арпа  бидайға  қарағанда  топыраққа  аз  талап  қояды  деп 
есептелінеді.  Алайда  бҧл  арпаны  қҧнарлығы  ӛте  тӛмен  топырақтарда 
ӛсіре беруге болады деген сӛз емес. Қазақстанның солтҥстік аймағында 
арпадан  жоғары  астық  ӛнімін  барлық  қара  және  қоңыр  топырақтарда 
алуға  болады.  Сортаң,  кебір  әрі  қҧмдақ  топырақтардың  арпаға 
жарамдылығы  шамалы.  Ол  ҥшін  топырақтың  әлсіз  қышқыл  ортасы 
оңтайлы  болып  табылады  (рН  кӛрсеткіші  5,5-тен  тӛмен  болмағаны 
дҧрыс). 
 
Жақсы  астық  ӛнімі  жеңіл  саздақ  топырақтарда  қалыптасады, 
алайда  батпақтанғыш  ауыр,  ӛте  ылғалданған  топырақтар  арпаға 
жарамсыз. 

жүктеу 1,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: