51
Бұл 3.6 кестені қорытындылай келе, жүктемелік кедергінің мәнін
ұлғайтқан сайын центрлік жиілік кеміп, керісінше максималды кернеу арта
түскен. Ал, шығыс жиілігінің өзгерісі белгілі ауытқуларға ұшырап, әр түрлі
көрсеткіштерді көрсетті, яғни зерттеу нәтижесін байқауға болады.
52
4 Еңбекті қорғау және өміртіршілік қауіпсіздігі
4.1 Электромагниттік өріс көздерінің (генератор, антенна және т.б.)
сипаттамасы, адам организміне әсері
4.1.1 ЭМӨ туралы жалпы түсінік.
Әр түрлі өнеркәсіп пен энергетиканың дамуына байланысты заманауи
жағдайлардағы ғылыми-техникалық прогрессте электромагниттік сәулелену
өзінің экологиялық және өнеркәсіптік маңыздылығы бойынша басқа қоршаған
ортадағы факторлар арасында алдыңғы қатарлардың бірінде тұр. Жалпы
электромагниттік фон табиғи сәулелену көздерінен құралады: Жердің,
атмосфераның электрлік және магниттік өрістерінен, күннің және
галактиканың радиосәулеленуінен және жасанды (антропогенді) сәулелену
көздерден: телевизия және радиостанция, электр беру желілері, электр тұрмыс
техникалары және басқалар. Табиғи электромагниттік фонның деңгейі кей
жағдайда антропогендік көздердің шығаратын электромагниттік сәулелердің
деңгейінен бірнеше есе төмен болады. Ғарыштық, жер төңірегіндегі және
биосфералық кеңістіктегі электромагниттік сәуленің жердегі өмір процесін
жалғастыру үшін санаулы ғана мәні болады және оны биологиялық мөлшер
деп те атайды.
Электромагниттік өріс дегеніміз – зарядталған бөлшектердің өзара
әрекеттесуі арқылы жүзеге асатын, материяның ерекше формасы. Өзара
байланысқан айнымалы электр өрісі және магнит өрісін көрсетеді. ЭМӨ
электр өрісінің - Е (В/м) кернеулілігімен және магниттік өрістің - Н (А/м)
кернеулілігімен сипатталады. Е және Н шамалары – векторлық, олардың
ауытқулары өзара перпендикуляр жазықтықтарда болады. Жоғары жиілікті
(ЖЖ), ультражоғары жиілікті (УЖЖ) толқындардың диапазонында
толқынның үлкен ұзындықтарына байланысты Е және Н жеке өлшеуге
болады. Тым жоғары жиілік (ТЖЖ) диапазонында біртұтас ЭМӨ
қалыптасады, оның кернеулілігін сәуле шығару W (Вт/см
2
) энергиясының
ағынының тығыздығы бойынша бағалайды. Индукциялық қыздыру
қондырғыларында сәуле шығару көзі индукциялық катушка болып табылады,
диэлектрлік қыздыру қондырғыларында – жұмыс конденсаторы. Ауыспалы
ЭМӨ металл затты салу кезінде соңғысы, бұл заттан өте отырып, онда аталған
өрістің жиілігімен электр қозғалту күшін (ЭҚК) индукциялайтын болады.
ЭҚК әсерімен металл затта ауыспалы электр тоғы (құйынды тоқтар) пайда
болады, олар негізінен, қыздыра отырып, оның бетімен өтеді.
Бұл жағдайда, тоқ жиілігі жоғары болған сайын, тоқпен қыздырылатын
қабат жұқа болады. Металлдың неғұрлым терең қабаттарының қызуы жылу
өткізгіштігінің арқасында жүзеге асады. Мұндай тәсілмен диэлектриктерді
қыздыру мүмкін емес. Металл емес затты қыздыру үшін оны жоғары
жиіліктегі кернеу қосылған екі металл пластиналардың арасына
орналастырады. ЭМӨ барлық таралу аумағын, сәуле шығару көзінен бастап,
үш аймаққа бөледі: жақын (индукция аймағы), аралық (дифракция аймағы)
және алыс (толқындық аймақ). Жақын аймақтың радиусы сәуле шығару
53
көзінен шамамен 1/6 толқынды құрайды, ал алыс аймақ шамамен 6 толқын
ұзындығына тең қашықтықта басталады; аралық аймақ олардың арасында
орналасады.
Тоғы бар өткізгіштің айналасында бірмезгілде электр және магниттік
өрістер пайда болатыны мәлім. Ауыспалы тоқ кезінде магниттік және электр
өрістеріне байланысты болады және біртұтас электромагниттік өрісті түзеді.
ЭМӨ кеңістікте жарық жылдамдығымен өз бетімен таралу қабілетіне ие. ЭМӨ
табиғи көздері – бұл атмосфералық электр, ғарыштық сәулелер, күннің сәуле
шығаруы; жасанды - түрлі генераторлар, трансформаторлар, антенналар,
лазерлік
қондырғылар,
микротолқынды
пештер,
компьютерлердің
мониторлары және т.б. Кәсіпорындардағы ЭМӨ көздері - жоғары вольтты
электр тасымалдау желілері (ЭТЖ), өлшеуіш аспаптар, қорғаныс және
автоматика құрылғылары, жалғау шиналары және т.б. Электромагниттік
толқындардың диапазоны 10
3
нан 10
24
Гц дейінгі сәйкес жиіліктермен,
ұзындықтармен толқындардан тұрады. Толқын ұзындығының кему шамасына
қарай диапазонға радиотолқындар, инфрақызыл сәуле шығару, көрінетін
жарық (жарық сәулелері), ультракүлгін сәуле шығару, рентген сәуле шығаруы
және гамма-сәулелену қосылады.
4.1.2 Антенналар.
Антенналар деп таратушы станцияларда радитолқындарды шығаруға, ал
кабылдаушы станцияларда радиотолқындарды қабылдауға қолданыдатын
жүйені атаймыз. Баскаша айтқанда антенналар жоғарғы жиілікті ток
энергиясын радиотолқындар энергиясына және сондай-ақ, қарама-қарсы
процесті жүзеге асыруға қолданылады. Антенналарды беруші және
қабылдаушы деп бөлуте болады. Бірақ, түрлер арасында ешкандай
принципиалды айырмашылығы жок. Антенді кұрылғының күрамына
антеннаның өзінен баска тағы да фидерлі сызык та көрінеді. Ол кабылдағыш
антенна мен беруші антеннаның арасындағы бөгеуліктерді азайту максатында
колданылады. Дұрыс эффект үшін фидерлерге антенналық қасиеттер, яғни
қабылдау және беру тән болмауы керек.
Антенна құрылымының жалпы принципі.
Антенна
кез-келген
радиоқабылдағыш
және
радиотаратқыш құрылғының басты, әрі қажетті элементі болып
табылады. Радиотаратқыш антенна (таратқыш антенна) жоғарғы жиілікті
токты энергия бөліп шығаратын электромагниттік толқындарға ауыстыру
үшін
арналған.
Радиоқабылдағыш
антенна
(қабылдағыш
антенна)
қабылданған электромагниттік толқындарды жоғарғы жиілікті энергия тоғына
ауыстыру үшін арналған. Процестер сипаттамасы қабылдағыш және таратқыш
антеннаның принциптік мүмкіншілігі тек бір ғана антенаны қолдануда емес,
сонымен қатар оның негізгі параметрлерін таратуда және қабылдауда да
сақталады. Бұл жоғарғы практикалық көрсеткішке ие. Сонымен байланысқа
арналығын көптеген қозғалысты радиостанцияларда қабылдағыш және
таратқыш тек бір ғана жалпы антеннасы болады.
