5
Халықаралық экономика құрамына халықаралық меншік қатынастары мен
ұйымдарды жатқызуға болады. Олардың негізгі нысаны – халықаралық сауда.
2. Халықаралық сауда дегеніміз – халықаралық тауар-ақша қатынастары
ортасымен әр түрлі елдердің сатып алушылары мен сатушылары арасындағы
еңбек өнімдерін (тауар қызметі) айырбастаудың арнайы формасы.
Халықаралық сауда - әлемнің барлық елдерінің сыртқы саудаларының
жиынтығы. Бірақ, жеке мемлекеттің, аймақтың сыртқы саудасы халықаралық
сауданың құрамдас элементі болып табылады.
Халықаралық сауданың даму кезеңдері – келесі сатыдан тұрады:
1 кезең – XVIII-XIX ғ. Мұнда халықаралық сауда айтарлықтай аумаққа жетіп,
тұрақты халықаралық тауар-ақша қатынасы сипатына ие болған. Бұл процесс
кейбір өнеркәсіптегі дамыған елдерде (Англия, Голландия), ірі машина
өндірісінің пайда болуымен сипатталады. Ал, экономикасы нашар дамыған
(Азия, Африка, Латын Америка) елдерінде ірі көлемде тұрақты түрде
шикізаттарды импорттауға, осы елдерге өндірістік тауарды экспорттауға
бағытталған
2 кезең- XIX ғ. І жартысы.
Мұнда
халықаралық
сауда
бірнеше
дағдарыстарды басынан өткізді. Оның біріншісі – 1914-1918 жж. арасында
дүниежүзілік соғыспен байланысты. Соғыстан кейінгі мерзімде халықарлық
сауда орталық жүйесінің құлдырауына ұшырады.
3 кезең – XX ғ ІІ жартысы.
Халықаралық айырбас жарылыс сипатына ие
болып, халықаралық сауда жағдайындағы қарқынмен дами бастады:
- 1950-1994ж арасында әлемдік сауда айналымы 14 есеге өсті.
- 1950-1970ж арасында халықаралық сауданың алтын ғасыры деп атауға болады.
1950 жылдары әлемдік экспорттың орташа жылдық өсу қарқыны 6% ; 1960ж –
8,2% құрады.
- 1970-1991 ж, ал 80ж аяғында әлемдік экспорт қайта жандана бастады.
3. Халықаралық экономикалық немесе дүниежүзілік шаруашылық
дегеніміз – ұлттық шаруашылықтың жиынтығы болып табылады. Ол үздіксіз
қозғалыста және өсу үстінде болды және дүниежүзілік шаруашылық өзара
байланысты 2 жүйеден тұрады:
1. Ұлттық шаруашылық жиынтығы.
2. Халықаралық байланыстары.
Шаруашылықтың дұрыс деңгейде дамуының 2 бастамасы бар:
1. Мемлекетаралық экономикаға байланысты объекті қажет.
2. Даму барысында екі жақтың да өзара қызығушылығы.
Мұндай элементсіз халықаралық қатынас болмайды. Элементтерге
келесілерді жатқызамыз.
- баға заңы
- ұсыныс пен сұраныс заңы.
- уақытты үнемдеу және соған байланысты еңбекті бөлу
заңдылығы.
Бұл заңдар ұлттық шаруашылықты дүниежүзілік шаруашылыққа,
халықаралық экономикалық байланыстарға кіруге итермелейді. Шаруашылық
өмірді дамыту мәселесі бірнеше рет көтерілді. Осының нәтижесінде, елдер
6
арасындағы байланыс та жылдамдайды, әрі күрделене түседі. Сыртқы сауда
тауар айырбастау және т.б. экономикалық байланыстар түрлерімен
толықтырылады. Әрбір ұлттық шаруашылық өзіне табыс әкелетін айырбас
түріне ұмтылуы керек. Ал, бұл тек дайын өнім айырбастағанда жүзеге
асырылуы мүмкін. Халықаралық экономикалық байланыстың негізін
тереңдетеді. Мысалы: егер, бір ел шикізат және энергия, ал, екінші ел дайын
өнімді айырбастаса, бұл екі елде де тепе-теңдік дами алмайды. Себебі, өзара тең
түсетін база жоқ.
Теориялық білімді тексеруге арналған сұрақтар:
1. Халықаралық экономиканың экономикалық ғылымдар жүйесіндегі орны.
2. Халықаралық экономиканың қалыптасу тарихы.
3. Халықаралық экономиканың құрылымы.
Негізгі түсінік:
Халықаралық сауда
Халықаралық экономика
Халықаралық еңбек бөлінісі
Халықаралық валюта
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Халықаралық экономикалық қатынастар / Елемесов Р.Е. Бас. Ред.,
А.:ҚазҰУ, 2002.
2. Кругман П., Обстфельд М. Международная экономика. Теория и
политика, М.,1997.
3. Миклашевская Н.А., Холопов А.В. Международная экономика, М.: МГУ,
1998г.
4. Авдокушин Е.Ф. Международные экономические отношения – М., ИВЦ
«Маркетинг», 1996.
5. Международные экономические отношения.\Курс лекций В.Д.Щетинина.
М.: ДА МИД РФ,1996.
7
2 – ТАҚЫРЫП. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДАНЫҢ КЛАССИКАЛЫҚ
ТЕОРИЯЛАРЫ
Дәріс мақсаты - меркантилизм теориясының мәнін ұғындыру және
халықаралық сауданың классикалық теорияларының ерекшеліктерін түсіндіру
Дәріс жоспары:
1. Меркантелизм теориясы, түсінігі.
2. Халықаралық сауданың классикалық теориялары.
2.1. Давид Рикардоның салыстырмалы артықшылық теориясы.
2.2. Майкл Портердің бәсекелестік артықшылықтар теориясы
2.3. Адам Смиттің абсолютті артықшылықтар теориясы.
1. Елдер мен халықтар арасында сауданың пайда болуы мен дамуы, оның
ролінің арту себептерін теориялық жағынан түсіндіру және оның дәлелденуі
халықаралық сауданың пайда болуынан кейін қалыптаса бастады. Бұған ішкі
феодалдық қатынастың, мысалы, Еуропалық елдер арасындағы сауда
қатынасының тұрақтануы әсер етті.
Бастапқыдан – ақ, халықаралық саудаға деген 2 көзқарас қалыптасты.
1. Сауданың еркін дамуы. Оған деген шектеудің болмауы фритредерлік деп
аталады.
2. Ұлттық шаруашылықтың мүддесін қорғайтын, халық арқылы тауар
айналысының артуына мемлекеттің араласуы протекционизм деп аталады.
XV-XVII ғасырларда феодализмнің күйреуінен, капиталистік өндіріс
қатынастарының пайда болуы кезінде, Меркантелистіктің экономикалық ілімі
сыртқы сауданың мәні мен мақсатын анықтауға тырысты. Олардың пікірінше,
экономикада айналыс сферасы басты роль атқарады. Осы көзқарасқа
байланысты, қай ел болмасын, оның байлығы құнды, бағалы заттарымен, ең
алдымен, алтын мен бағалы металдарды иемденумен анықталады. Сондықтан,
меркантелизм өкілдері (Т. Мэн (кейбір әдебиеттерде Т.Ман деп беріледі) және
А. Монкретьен) елдің алтын қорын көбейтуді ең басты мақсат, яғни, ең
алдымен, сыртқы сауданы алтынмен қамтамасыз ету қажет деп санайды.
Мұндай тауарларды экспортқа шығару көлемі импорттан артық болуы
немесе активті сауда байланысымен жүзеге асырғанға тең болады. Осылайша
мемлекет тарапынан сыртқы сауда иесіне әртүрлі жолдармен белсене араласып
отырып, осы сфераға қатаң бақылау жасау керек. Сауда саясаты сыртқа тауар
шығаруды көтермелеп, ал, сырттан тауар әкелуді шектеуге, сырттан әкелінетін
тауарларға баж салығын қоюға бағытталған.
Протекционизмнің мұндай түрі сыртқы сауданы қиындатты. Кейбір
елдерге, әсіресе отарлау елдеріне шектеу жасалып, метрополияға
артықшылықтар туғызды.
2. Халықаралық сауданың классикалық теориялары.
2.1.
Давид
Рикардоның салыстырмалы артықшылық теориясы
альтернативті баға түсінігін, басқа тауарлар бірлігін өндіруге қажет жұмыс
уақытымен көрсеткен, бір тауар бірлігіне қажетті жұмыс уақыты қолданылады.
