Терминологиясы

373
2.  Адамның  ішкі  жан  дүниесі  мен  сыртқы  күш  қуатына 
тəн  сөздер,  анатомиялық  атаулар:  запыран  (желчь),  ғашық 
(влюбленный);
3. Құрылыс, тұрмыстың атаулары: ғимарат (сооружение), 
зембіл (носилка), əбдіре (сундук), ғибадатхана (храм), дар-
база (ворота), дастархан (обед, скатерть), дорба (мешочек), 
жатақхана (общежитие) т.б.;
4.  Тағам,  сусын  атаулары:  алуа  (халва),  қамыр  (тесто), 
шарап (вино), шербет (сладкий напиток), палау (плов), қияр 
(огурец).
5. Қоғамдық-саяси өмірге байланысты атаулар: мемлекет 
(государство),  Отан  (Родина),  саясат  (политика),  өкімет 
(правительство),  пəрмен  (приказ),  ресми  (официально), 
мəжіліс (заседание, собрание), мəлімдеме (заявление).
6.  Оқу,  тəрбие  жұмысына  байланысты  атаулар:  тəрбие 
(воспитание),  тəртіп  (дисциплина),  кітап  (книга),  мектеп 
(школа), мұғалім (учитель), ноқат (точка), тəлімгер (настав-
ник) т.т.;
7. Ғылым мен оның салалары: əріп (буква), əдебиет (ли-
тература), тарих (история), пəлсафа (философия).
8. Діни лексика: дін (религия), құран (коран), азан (утрен-
няя молитва), алла (бог).
Сонымен  қазіргі  қазақ  тіліндегі  арабизмдер,  көбіне-көп 
қоғамдық-саяси өмір, мемлекет басқару, мəдени-ағарту, оқу, 
тəрбие, ғылым, діни ұғымдар туралы болып келеді. Бұлардың 
бəрі дерлік сөздерді қолдану, игеру барысында фонетикалық, 
морфологиялық өзгерістерге ұшыраған.
Ал  орыс  тілінен  жəне  орыс  тілі  арқылы  енген  кірме 
сөздер мен интернационалдық терминдердің қазақ тіліндегі 
табиғатын  зерттеу  өте  қызғылықты  тақырып.  Бұларды 
бірнеше топқа бөліп қарастыруға болады.
1)  Қазақстанның  Ресейге  қосылуына (1731 ж.)  дейінгі 
кезең. Бұл кезеңде бірен-сараңдаған ғана тілдік ауыс-түйістер 
кездеседі.
2) 1731 жылдан XІX  ғ. екінші  жартысына  дейінгі  кезең. 
Бұл  тұста  орыс  миссионерлері  мен  оқымыстылары  жер, 

374
ел  жайын  зерттеу,  игеру  мақсатымен  түрлі  экспедициялық 
сапарларға  шығып,  жергілікті  халықпен  тығыз  байланыс 
орната  бастады.  Қазақ  арасынан  да  орыс  ортасына  барып, 
олардың  ілімі,  біліміне  ден  қоя  бастаған  бірен-сарандар 
шығады. Осының нəтижесінде жат сөздер шеруі басталады.
3) XІX ғ. ІІ жартысы мен Қазан төңкерісіне дейінгі кезең. 
Бұл  кезеңде  қазақ  мектептері  ашылып,  газет,  журналдар 
шыға  бастайды.  Қазақ  пен  орыстың  арасы  бұрынғыдан  да 
жақындай  түседі.  Қазақ  жерін  айналдыра  қоршаған  казак 
станицалары,  түрлі  бекіністер  салынады.  Орыс  шаруалары 
келіп  шұрайлы  жерлерімізге  егін  салып,  игере  бастайды. 
Осының  бəрі  тіл  дамуына  ықпалын  тигізбей  қойған  жоқ. 
Жергілікті  халықтың,  яғни  қазақтардың  тілін,  əдет-ғұрпын, 
салт-санасын игеру мақсатымен қысқаша сөздіктер түзіліп, 
қостілді  оқу  орындары  ашылады.  Ондағы  мақсат  қазақ 
халқын  сауаттандырып,  мəдени  өрісін  көтеру  емес,  оларды 
билеп-төстеудің жолдарын қарастырудан туған əрекеттер еді.
4) 1917 жылдан 50-жылдарға  дейінгі  кезең.  Бұл  қазақ 
мəдениеті мен тілін, өнері мен əдебиетін айрықша қозғалысқа 
салған  сапалы  да  қасіретке  толы  жылдар  еді.  Шынында  да 
бұл жылдарда мəдени өрлеу де болды, құлдырау мен тоқырау 
да болды. Өрлеу дейтініміз, халық ағарту саласында қыруар 
іс тындырылды.
Жаппай  сауатсыздықты  жою  шаралары  қолға  алынып, 
мектептер  жұмыс  істей  бастады.  Түрлі  оқулықтар  түзіліп, 
елдің  бəрі  білімге  ұмтылды.  Институттар,  түрлі  орта  оқу 
орындары  жұмыс  істеді.  Сан  алуан  газеттер  мен  журнал-
дар  жұрт  қолына  тиіп,  саналылықтың  жаршысына  айнал-
ды.  Баспалардан  сан  түрлі  кітаптар  басылып  шығып,  олар 
да  мəдениет,  төңкеріс  идеяларына  қызмет  етті.  Сан  салада 
мамандар  тəрбиеленді.  Қазақ  академиясы  құрылды,  театр-
лар  есігін  айқара  ашып,  көрермендерін  күте  бастады.  Ал 
қасіретті  жылдар  дейтініміз:  дəл  осы 20-30-жылдар  мен 
50-жылдардың басында қазақ зиялыларының көбінің көзінің 
жойылуы.

375
Кəмпеске, ашаршылық, репрессия, соғыстың, тың көтеру 
дейтін  саясаттағы  сайқал  əрекеттері  нəтижесінде  елімізде 
қазақтар  арасын  ыдыратып,  орыстандыру  ерекше  жедел 
қарқынмен жүргізілді.
5) 50-інші мен 80-жылдар аралығын қамтитын кезең. Бұл 
жылдары  қазақ  тілін  жандандыру  жайында  біраз  əрекеттер 
болды.  Əсіресе  сол  жылдардағы  баспасөз  материалдарын 
қарап  отырсақ,  қазақ  тілінің  сөз  байлығын  қолданысқа  ба-
рынша  молырақ  қосуға  тырысқан  əрекеттерді  байқаймыз. 
Сондай-ақ  қазақ  тілін  ғылым  тіліне  айналдыру  жолдары 
қарастырылған  мақалалар  жазыла  бастайды.  Сөйтіп  бұл 
əрекеттер 1985 жылдың  сəуіріне  ұласады  да,  содан  былай 
қарай тіл тынысы кеңейе түскендей болды. Ал 1986 жылғы 
оқиға ана тіліміздің де бағын ашқандай еді. Міне, сондықтан 
да  осы 86-жылдан  бері  қарайғы  кезеңді  ең  нəтижелі  кезең 
ретінде қараймыз.
6) Яғни бұл кезеңнің тіл дамытудағы Қазақстанның еге-
мендікке жетіп, тəуелсіз ел болу үлесі ұшан-теңіз деп айтуға 
болады.  Тіл  туралы  Заңның  екі  нұсқасы  жарияланып,  онда 
қазақ  тілінің  мемлекеттік  мəртебеге  ие  болуы,  мемлекеттік 
Бағдарламаның  түзілуі,  Конституциямыздың  қабылдануы, 
барлық  ресми  мекемелерде  іс  қағаздарының  екі  тілде 
бірдей  жүргізіле  бастауы,  балабақшалар  мен  мектептердің 
көптеп  іске  қосылып,  оқулықтар  мен  тілашарлардың 
көбеюі т.т. толып жатқан игі істер сөз жоқ біздің тіліміз бен 
мəдениетімізді  жаңаша  бір  арнаға  салып  жібергені  даусыз. 
Міне,  осы  баяндалған  кезеңдердің  əрқайсысының  кірме 
сөздерді игеруде өз мөрі, өз жолы бар. Сол кірме сөздер мен 
интертерминдерді игеру жайы, ерекшелігі жағынан үлкен екі 
салаға бөліп қарауға болады. Оның бірі – Қазан төңкерісіне 
дейінгі кезең, екіншісі – Қазан төңкерісінен кейінгі кезең.
Тілімізге  төңкеріске  дейін  кірген  сөздердің  көбі  өзі  ен-
ген  тілдің,  яғни  қазақ  тілінің  заңдылықтарын  қабылдап, 
фонетикалық,  морфологиялық  өзгерістерге  ұшырап,  өздік 
сипат алып, төл туындылар қатарына қосылған. Сөйтіп олар