Терминологиясы

370
Шет  тіл  сөздері,  бөгде  сөздер,  интернационалдық  термин-
дер,  кірме  сөздер,  кірмелер  т.т.  Жалпы  біз  тілімізге  ешқан-
дай  өзгеріссіз  енген  сөздерді  де,  тұлғалық  өзгерістерге 
душар  боп,  төл  байлығымыздың  қатарынан  орын  алған 
сөздерді  де  кірме  сөздер  ретінде  əңгімелеп  жүрміз.  Əйтсе 
де кірме сөздер табиғатын тарихи кезеңдерге бөліп жіктеп, 
жүйелеп қарау керек сияқты.
Мəселен,  бұлардың  тіліміздегі  өрісін  саралай  отырып 
біз формалды түрде мынадай үш түрлі ыңғайды байқаймыз. 
Біріншінің  қатарына  тілімізге  бағзы  бір  замандарда  еніп 
қолданыла  келе  əбден  сіңіп,  бөтендігі  байқалмай  мүлде 
өздік болып үлгерген сөздерді жатқызуға болады. Мəселен: 
мəдениет, қағида, ғылым, білім, ғалым, мұғалім, мектеп, ме-
дресе тəрізді арабы сөздер мен сот, жəшік, бəтіңке, болыс, 
бөкебай, бөтелке, əптек тəрізді орыс сөздері əу бастағы өзге-
лік ерекшелігін сыпырып тастап, қазақ тілінің заңдылығына 
сəйкес  икемделіп,  төл  байлығымызды  молайтқан  қазына. 
Екіншіге  сыртқы  пішінін  өзгертпегенімен  жиі  қолданылу 
нəтижесінде  сол  қалпында-ақ  негізгі  сөз  байлығымыздан 
жатырқамай орын ала бастаған аспирант, студент, акаде-
мик,  пойыз,  станса,  журналист,  корреспондент,  машина, 
автомашина,  солдат,  лейтенант,  офицер,  касса,  кассир, 
экономика, трамвай, троллейбус тəрізді сөздерді жатқызуға 
болады. Ал үшінші лекті таза шет тіл сөздері құрайды. Бұлар 
көбінесе  мамандар  аузында,  аз  ғана  топтың  қолданысында 
жүрген  сөздер.  Бұл  жерде  əңгіме  тілге  тиек  етіліп  отырған 
терминдердің ертелі-кеш енуі ғана емес, олардың қолданыс 
аясы мен өрісінің де шеңбері есепте болуы тиіс.
Мұндай саралаудың бəрі əрине шартты. Дегенмен мұндай 
зерттеуде жүйелілік бола қоймайды.
Кез  келген  тілдің  сөздік  құрамын  байыта  түсетін  лек-
сикалық  қабаттың  қатарында  кірме  сөздердің  алар  орны 
ерекше.  Оны  жоғарыда  айтылғандардан-ақ  аңғаруға  бола-
ды.  Тарихқа  жүгінсек,  ешкіммен  араласпай  томаға-тұйық, 
өзімен-өзі  боп  отырған  бірде-бір  елді,  бірде-бір  халықты 

371
таба алмайсыз. Тіл құбылысындағы əлгіндей ауыс-түйістер 
өзара қарым-қатынас, тығыз байланысқа орай туындаған.
Яғни  өзара  ауыс-түйіс,  алыс-беріс  экономикалық  өмірде 
ғана  емес,  əлеуметтік  өмірде  де  өріс  алған.  Мұндай  құбы-
лыстар  қоғам  дамуындағы  өзгерістерге  орай  əр  кезеңде  əр 
алуан күй кешеді. Тілде де соған сəйкес ауыс-түйістер болып 
жатады.
Жалпы  тілдердің  өзара  қарым-қатынасы,  бір-біріне  ық-
пал-əсері əр алуан деңгейде.
Яғни  лингвистикалық,  əлеуметтік  жəне  этнотарихи 
факторлардың  бəрі  қым-қуат  араласып  қайнап  жататыны 
лингвистерді  селқос  қалдыра  алмайды.  Олар  бұл  мəселені 
үнемі  қадағалап  отырғанын  көреміз.  Сондағы  олардың, 
əсіресе, назар аударатыны тілдерді өзара əсер етуге мəжбүр 
ететін жағдай, себеп жəне олардың нəтижесі.
Қазақстан – тілдік  қарым-қатынас,  ауыс-түйіс  жағынан 
өте  ыңғайлы  жерде  орналасқан.  Ол  дəстүрі,  тарихы,  тілі 
қилы-қилы  елдермен  шектеседі.  Мысалы,  шығысында  Қы-
тай  мен  Моңғолия,  солтүстігінде  ұлы  Ресей  империясы, 
оңтүстік жəне оңтүстік батысында Өзбекстан, Түркменстан, 
Əзірбайжан  арқылы  Ауғанстан,  Иран,  Түркия  елдеріне  қол 
ұзартып  жатады.  Қазақ  халқы  өзінің  байтақ  атамекенінде 
түркі  тілдес  халықтардың  ішінде  тіл  тазалығын  барынша 
сақтап келген ұлт десек те, тарихи сапырылыстар кезеңінде 
кірме  сөздерден  ол  да  аман  қала  алған  жоқ.  Жалпы  жоға-
рыда  ескерткеніміздей,  тіл  байытудың  бір  өнімді  көзі  деп 
танылып жүрген бұл тəсілдің қазақ тіліндегі табиғаты линг-
вистикалық  зерттеулер  үшін  қызғылықты  материал  бере 
алады. Неге десеңіз, аталып өткендей, қазақтар тарихтың өз 
еншісіне бөліп бергеніндей орыстармен де, қытайлармен де, 
моңғолдармен де, қалмақтармен де, парсылармен де, əсіресе 
түркі  тілдес  туыстарымен  тығыз  қарым-қатынаста  болған. 
Ендеше  осы  қарым-қатынастарды  бүкіл  тарихи  аумағымен 
алып,  өзара  тығыз  байланыстыра,  жүйелі  түрде  зерттесе 
бұл тілдердің бəрінің тарихы үшін таптырмайтын деректер 
берері хақ.

372
Осы ретпен қарайтын болсақ, тілімізден иран-парсы эле-
менттерін  молынан  кезіктіреміз.  Мысалы,  гүл,  дос,  дерт, 
апта,  қораз,  таба  тəрізді  зат  есім  сөздерін;  азат,  зерек, 
нəзік, пəк тəрізді сын есім сөздерін табамыз.
Ал X ғасырдан бастап түркі тілдеріне, оның ішінде қазақ 
тіліне  араб  сөздері  қаптап  ене  бастады.  Бұл  əсіресе  ис-
лам  дінінің  енуіне  байланысты  қарқындай  түскен.  Белгілі 
зерттеуші  Л.З.  Рүстемовтің  есептеуінше  қазақ  тіліндегі 
арабизмдердің  саны  шамамен 14,5%-тің  айналасы.  Сонда 
байқалатыны,  кірме  араб  сөздерінің  көбі  негізінен  мəдени-
ағарту, саяси жəне сауда-саттық, яғни экономикалық салалар 
бойынша жəне араб жазуына орай сап түзейді. Қазақ тіліне 
енген  сөздердің  құрамын  қарап  отырсақ,  мынадай  жайды 
аңғарамыз.  Сөздің  негізгі  мағыналы  бөлігі  араб  сөзі  де,  ал 
сөз  тудыратын  екінші  бөлігі  парсыша.  Мысалы,  айла-кер, 
кітап-хана.
Араб  тілінен  енген  сөздерді  жалпы  екі  топқа  бөліп 
қарастыруға  болады.  Бірінші  топқа  тіліміздегі  түбегейлі 
игерілген, семантикалық, фонетикалық жəне морфологиялық 
пішіні мүлде өзгерген, кіріккен сөздерді жатқызамыз. Олар 
əдеби тілде де, ауызекі сөйлеу тілінде де қолданысқа еркін 
еніп, тіпті жаңа сөздер жасауға дейін негіз болып жатады. Ал 
екінші бір топты баспасөз бен көркем əдебиет жəне ғылыми 
əдебиеттерде  кездесетін  сөздер  құрайды.  Бұлар  жалпы  ха-
лықтық  сипат  ала  алмаған,  соған  қарамастан  арнайы  сала-
лардан аттап өте алмайтын сөздер.
Жоғарыда келтірілген сөздерді жалпы қазақ тілінің сөздік 
құрамындағы  арабизмдерге  жататын  кірмелердің  қай  кез-
де  еніп,  қалай,  қашан  игерілгенін  бүгіндері  тап  басып  ай-
тып,  дəлдікпен  баяндау  қиынға  соғады.  Бұл  негізінен  əлгі 
сөздердің мүлде кірігіп, сіңіп кетуінің салдарынан.
Соған қарамастан бұлардың аумағын формалды түрде бы-
лайша жіктеп қарауға болатын сияқты.
1. Табиғат құбылыстары мен апатты жағдайлар атауы: нұр 
(свет, луч), апат (стихийное бедствие) т.т.;