Терминологиясы

349
профессор  Құдайберген  Жұбанов  басшылығымен  ко-
миссия  мүшелері  азғана  жылдың  ішінде  қыруар  жұмыс 
істеген.  Басқасын  былай  қойғанда, 1935 жылы  мəдениет 
қызметкерлерінің  Бүкілқазақстандық  І  съезі  өткізілер 
қарсаңда жұртшылыққа ұсынылған Мемтерминком «Бюлле-
тенінің»  төрт  санының  өзі-ақ  осы  кезде  істелген  шаруалар 
жайында  біраз  мағлұмат  береді.  Термин  жасау,  қабылдау 
принциптері  ғылыми  заңдылықтарға  негізделіп,  талас 
туғызып  жүрген  біраз  мəселенің  беті  ашылды.  Бірыңғай 
ғылыми жүйеге көшті. 
Съезде профессор Қ. Жұбанов ұсынған жоба талқыланды. 
Ол жобада қазақ терминологиясын жасаудың, халықаралық 
терминдерді  қабылдау,  оларды  қолдану,  тұрақтандырудың 
ғылыми  принциптері  жан-жақты  қамтылған  болатын. 
Міне,  содан  бері  Мемлекеттік  терминология  комиссия-
сы  аракідік  үзілістен  болса  да  қазақ  тілі  терминологиясын 
бірізге  түсіруде  үлкен  жұмыс  атқарып  келеді.  Ғылым  мен 
техниканың  сала-саласы  бойынша  сан  түрлі  терминдер 
сарапқа  түсіп,  мамандардың  талқысынан  өтіп,  күнделікті 
қолданысқа  жолдама  алды.  Олардың  көбі  ана  тіліміздің 
сөздік құрамына еніп, əсіресе, ғылыми ой-пікірді өрнектеуге 
жұмсалатын  лексикалық  байлық  есебінде  арнайы  қызмет 
атқарып келеді. Терминология шаруашылығында күнделікті 
жүргізілетін  осындай  шаралардың  нəтижесінде  қазір  қазақ 
тілінің  терминдік  жүйесі  біршама  қалыптасып  қалды  деп 
айта аламыз. Қай ғылым саласын қарасаңыз да өзіндік тер-
миндер  жүйесі  бар.  Бұлар  əдеби  тіліміздің  өрісін  кеңейтіп 
отырған лексикалық байлығымыз. 
Термин  жасау  мен  қалыптастыруда  күнделікті  баспасөз 
бен  баспа  орындарының,  радио  мен  телевидениенің 
қызметі  айрықша.  Қазір  əдеби  тілімізге  сіңісіп,  байырғы 
сөздер  қатарына  қосыла  бастаған  қаншама  термин  о  баста 
көпшілікке қызмет ететін осы органдар арқылы іске жараты-
лып, жүйеленген болатын. 

350
Қазақ  тілі  терминологиясының  даму  көздерінің  бірі 
ретінде  аударма  ісінің  жандануы  да  зор  қызмет  атқарады. 
Əсіресе, марксизм-ленинизм классиктері де шығармаларын 
қазақ тіліне аударуға байланысты қаншама сөздер қайта елек-
тен  өтіп,  бұрын  бұйығы  жатқан  мағыналық  белгілер  қайта 
жаңғырып, терминдік мəнге ие болды. Сөйтіп қоғамдық, сая-
си терминологияны жинақтап, жүйелеп алдық. Бұл процес-
те қазақ тілінің төл сөздері, тіпті байырғы көне лексикалық, 
арабизмдер  мен  парсизмдерге  дейін  сарапқа  түсті.  Қарап 
отырсақ,  осылай  саналы  түрде  реттеу,  жүйелеу  барысын-
да  тіліміздің  бүгінгі  болмысында  зор  мүмкіншіліктер  көзі 
ашылған екен. 
Кейде  терминдер  тасқынынан  тіксініп, «тіліміз  бейнелі 
қасиетінен, өз табиғатынан айырылып бара жатқан жоқ па» 
деп қауіп ойлайтындар да табылады. Егер əдеби тілдің қоғам 
өміріндегі  даму  заңдылықтарына  саналы  көзбен  қарасақ, 
«бұзып-жарып»  бұра  тартатын  пəлендей  өрескелдік  жоқ. 
Жоғарыда  ескерткеніміздей,  тілдің  даму  өзгешелігіне  орай 
түзілген  принциптер  негізінде  терминологиялық  лексика 
əдеби  тіліміздің  бір  үлкен  тармағы – арнасы  есебінде  бой 
көрсетіп отыр. 
Принциптер дегенде оның ең басты екі түріне назар ау-
дару қажет. Бірі – термин жасауда төл сөздерді кеңірек тар-
ту,  яғни  өз  байлығымызды  А.  Байтұрсынұлынша  айтқанда, 
сарқа пайдалану принципі болса, екіншісі – орыс жəне ин-
тертерминдерді сол күйінде бұлжытпай қабылдау болатын. 
Мұның өзі екі ыңғайда бой көрсетті. Аударуға келетіндерін 
аударып,  калька  жасау  жолымен  тілімізге  сіңген  көптеген 
терминдер  бар.  Мəселен,  өнеркəсіп,  жемшөп,  бесжылдық, 
міндеттеме,  қызыл  бұрыш,  үндеу,  шешім,  бұйрық,  шығар-
ма  т.б.  толып  жатқан  терминдер  тіл  байлығына  айналып 
кетті. Егер ана тілінде толық мағынасын беруге болмайтын 
жағдайда, терминдерді сол түпнұсқадағы қалпын сақтап алу 
бірден-бір  дұрыс  тəсіл  деп  танылды.  Мəселен,  коммунизм, 
ленинизм, марксизм, совет, космос, революция, станция, фа-

351
брика, рентген, орбита, композиция, ракета, спутник, меха-
ника, алгебра т.т. қазақ тілінің байлығына қосылып отырған 
қазына ретінде насихатталды.
Іргелес  отырған  елдер  тілі  біріне-бірі  əсер  етпей 
тұрмайтынын  талай  тарихи  деректер  растайды.  Мəселен, 
түркі тілдерінің, оның ішінде қазақ тілінің көптеген сөздері 
орыс  тілінің  игілігіне  айналған.  Бұл  жайында  ертелі-кеш 
шығып  жатқан  екі  тілді  түсіндірме  жəне  сөздер  төркінін 
баяндайтын  сөздіктер  материалдарымен  танысуға  болады. 
Əсіресе, «Орыс  тілі  құрамындағы  түркизмдер»  деп  атала-
тын  Е.Н.  Шипованың  еңбегін  қарасақ,  толып  жатқан  мы-
салдар  табасыз.  Мысалы,  орыс  баспасөзі  мен  орыс  жазу-
шылары шығармаларының кез келгенінен мынадай сөздерді 
кездестіреміз:  адам,  айтыс,  ақын,  аймақ,  арғымақ,  арқан, 
ауыл, базар, бəйге, бауырсақ, бешпет, болат, жайлау, жігіт, 
жайран,  домбыра,  дастархан,  доға,  қазы,  қазына,  қаймақ, 
қаракөл, қарға, қатық, кетпен, қанжар, кірпіш, қобыз, көш, 
көк,  сағыз,  құймақ,  құрт,  маржан,  марал,  мата,  нар,  на-
урыз, орда, отар, сазан, сайғақ, сақпан, сабан, сандық, са-
рай, сүйрік (севрюга), сел, сырға (серьги), тостаған, тұлпар, 
тұмақ, түрме, ұлыс, өріс, хан, шайхана, шапан, шекпен, шо-
пан, сорпа, жарлық, жақұт т.б. сөздер осыған дəлел. 
Алайда  кеңестік  дəуірдің  білім-ғылым  саласында  атап 
өтуге тұрарлық жақсы нышандармен қатар ұлт мəдениетінің 
дамуына кесірін тигізген тұстар да болғаны тарихтан мəлім. 
Мұндай  жағдай  қазақ  тілінде  термин  реттеу  барысында 
орын  алып  жатты.  Мəселен, 30-жылдардың  аяғынан  белең 
ала  бастаған  интертерминдерді  орыс  тіліндегі  қалпынша 
жазып,  қабылдау  керек  деген  принцип 80-жылдардың  ор-
тасына  дейін  қатып  ұсталды.  Осының  салдарынан  тіл 
табиғатынан  туындаған  төл  байлықты  сарқа  пайдала-
ну  дейтін  А.  Байтұрсынұлы  принципі  көмескілене  берді. 
Терминжасамдағы  бұл  теріс  көзқарастың  қырсығынан  əлі 
күнге  арыла  алмай  келеміз.  Тек 90-жылдардың  басынан 
бастап  қана  қазақ  терминологиясы  өз  негізінде  лайықты