313
М. Жұмабаев, С. Қожанов, Қ. Жұбанов сынды бекзаттардың
қай-қайсысы да А. Байтұрсынұлы үлгісін жетекшілікке
алып, əр алуан оқулықтар жазып, ғылыми танымдық мəні
бар мақалалар жариялап отырған. Бұдан бергі жерде де
оқу-ағарту ісіне мəн берілуіне орай ғылым мен мəдениеттің
өркендеуіне тікелей себі тиген əрекеттер болды. Оның бəрі
жұртшылыққа мəлім. Дегенмен, бұл жерде саралап түсініп
алатын тұстар баршылық.
Ғылыми тілдің негізгі тірегі – терминдік жүйенің жаса-
лу барысы ешқандай талас-тартыссыз тып-тыныш өтпейтіні
мəлім. Мұны да есепке алып отыру керек. Алғашқыда,
яғни 20-30-жылдарда қазақ тілінде термин жасау процесі
А. Байтұрсынұлы үлгісінше жүріп жатты. Ол қандай үлгі еді?
Ол – атау сөздерді, яғни терминдерді жасап, тұрақтандыруда
негізінен қазақ тілінің өз сөз байлығын барынша іске қосу
болатын. Ол кезде түзілген сөздіктерге үңілсек, біз осыны
аңғарамыз. Өз байлығымыз өз қажетімізді өтеп жатыпты.
Бұл жерде тілдің қауызын ашып, тінін түре арши білген
айрықша білгірлік нышаны байқалады. Жоғарыда аталған
зиялы қауым түгелімен ана тіліне осылайша адал қызмет
еткен. Тіліміздің бар қадір-қасиетін зергерлерше зерделеп,
небір ғажайып терминдерді қатарға қосып кеткен.
Бірақ осыған қарамастан, А. Байтұрсынұлының өзін де
қазақтың ғылым тілін түбегейлі жасап кетті деп айта алмай-
мыз. Ол ғылым тілін қалыптастыруға негіз болатын үлгіні
ғана жасап үлгерді. Оның өзі жоғарыда аталған екі ғана сала
бойынша. Міне, осы үлгіні негізге ала отырып, қазақ қауымы,
ғылыми əлеумет ғылым дейтін ауқымы мейлінше кең зəулім
орданың сала-саласы бойынша іліп əкетіп терминологиялық
жүйені жасап жатса жəне барлық ғылыми ізденістер мен
зерттеулер жаппай қазақша жүргізіліп, стильдің өзіне ғана
тəн табиғаты қалыптасатындай мүмкіндік жасалып жатса,
ғана ғылым тілі жөнінде келелі əңгіме қозғауға болар еді.
Ал патриоттық сезім нəтижесінде анда-санда жарық
көріп, ел қолына бірде жетіп, бірде жетпей шөліркетіп тұрған
314
бірен-саран монографиялық зерттеулер, оқулықтар мен оқу
құралдар, мақала-баяндамалар ғылым тілі дейтін ірі де іргелі
проблеманың жүгін көтере алмайды. Біз бұл пікірімізді
біреудің шамына тиіп, мəселенің шын сыйқын көрмей-
білмей айтып отырған жоқпыз. Біраз жылдан бері осы
мəселені жан-жақты қарастырып, не бар, не жоқ, не қажет
деген жайларды тексере келгендегі тұжырымымыз, бұл.
Əрине, біз бұл пікірді талқылауға салуға болмайтын ақтық
ақиқат ретінде ұсынудан аулақпыз. Зерттеп, шындық шегіне
жетейік дейтіндерге жол ашық. Бет жыртысуға емес, пікір-
таласына бармыз! Жұртқа өзімдікі жөн дегенді жеткізу үшін
біреудің пікірін тəлкек етудің жөні жоқ. Ғылыми ізденістер
нəтижесінде, деректерді алға сала отырып, дəлелденіп жат-
са, ғылымның да, ғалымның да мерейі үстем!
Сонда ғылым тілі дегеніміз не өзі, ол əдеби тіліміздің
қай даму сатысында көрінетін сала? Бұл, біздіңше жəне
көптеген тілдер тарихынан байқалатындай, əдеби тілдің
дамыған, кемелдене бастаған тұсына тəн құбылыс! Еуро-
па тілдеріне ертерек, орыс тілінде XIX ғасырдың II жарты-
сы т.б. жағдайлар бізді осындай ойға жетектейді. Ал қазақ
тілінің даму тарихына үңілсек, алуан түрлі жағдайларды
байқаймыз. Ол үшін əдеби тіл категориясының өзін анықтап
алуға тура келеді. Бұл жөнінде қазақтың небір кемел сөз
зергерлері мен ғалымдары кейінгі өрелі ойларға өзек болар
толғақты тұжырымдарын айтып кеткен. Олардың бəрінен
үзіп-жұлқып үзінді алып, əңгімені ұзата берудің мəні бол-
мас. Сонда көбінің тоқтайтыны қазақтың жазба əдеби тілі
Абайдан бері қарай өріс алды деген пікір. Ал екі сөзінің бірі
ғылым туралы Ұлы Абайды ғылым тілін жасады деп айтуға
тағы да ешкімнің аузы бара қойған жоқ. Бұл кісіден бергі
жердегі əдеби тіліміздің шоқтығын биіктеткен тұлға, əрине
Ахмет Байтұрсынұлы. Оның өзі жəне төңірегі ғылым тілінің
тұғырын тұрғыза бастаған тұсында мақсатты мəреге жете ал-
май опат болып жатты.
Əдеби тіліміздің шарықтай түсуі Ахмет дəуірімен тоқ-
тап қалған жоқ. М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, Б. Майлин,
315
С. Сейфуллин, І. Жансүгіров, Ж. Аймауытов, М. Əуезов,
Қ. Жұбанов, С. Мұқанов, Ғ. Мүсірепов, Ғ. Мұстафин, С. Еру-
баев сынды халқымыздың ары мен абыройына айналған сөз
зергерлері əдеби тілді бұрын жетпеген биікке көтерді. Сөйтіп
көркем əдебиет тілі өзінің шарықтау шегіне жетті. Кезінде
ғылыми ой-сананы қалыптастыра түсер мақала, кітапшалар
жазғанмен, бұлар да ғылым тілін жасай алған жоқ жəне бұл
мəселе олардың тікелей міндетіне де жатпайтын. Дегенмен
20-30-жылдары басталған əр алуан əрекеттер – оқулықтар,
оқу құралдары, сөздіктер жəне сан түрлі шаруашылық пен
ғылым салалары бойынша түсініктеме түрінде жазылған
əрқилы сападағы қазақ тіліндегі еңбектер ғылым тілі орда-
сына бет түзеген алғашқы нышандар болатын.
70-80 жылдың ауқымында қазақ тілінің терминдік
жүйесі неше алуан жасалу, қалыптасу кезеңдерін бас-
тан кешкені мəлім. Қазақ тілінің қақпасын айқара ашып
тастағанымыз соншама, жат сөздер мен атаулар легі күні
бүгінге дейін толастамай келеді екен. Сонда есептеп қарасақ,
өз сөз байлығымыздан гөрі интертерминдердің қарасы
көбейіңкіреп кеткенін байқаймыз. Бұл, əрине, бір жағынан,
сөздік қорымыздың байытқанынан гөрі тіл тынысын тарыл-
та түскен, Ұлт тілінің даму өрісін тежейтін құбылыс еді.
Ал 80-жылдардың екінші жартысынан бергі жерде ру-
хани тынысты кеңейте түскен жаңа көктем лебі, ғылыми
ізденістерге де жаңа бір серпін əкелгендей болды. Біз өз
тіліміздің байлығына тереңірек, əрі жиірек үңілуге мүмкіндік
алдық. Сөйтіп, қазақ тілінің қоржынында қимылсыз жатқан
атаулар қолданыс қатарына андыздап шыға бастады. Сөйтіп,
біз, ғылым тіліне қызмет етерлік, оның өрісін кеңейтерлік
терминологиялық жүйені қалыптастыра түстік.
Бірақ сарқылмас байлығымыз бен ашылған мүмкіндіктер
көзін еркін пайдаланып отырған қазақ қайсы? Əрине, əлгін-
дей мүмкіндік көзін ашуға септігі тиген үлкен фактордың
бірі – тіліміздің мемлекеттік мəртебе алуы. Ісқағаздары əуелі
кезде талап бойынша екі тілде жүргізіле бастаған болатын.
Қазір тек бір ғана орыс тілінде жазылады. Тіпті бұрыннан
Достарыңызбен бөлісу: |
