Терминологиясы

319
күш-жігерін осы салаға да жұмсаған. Аталған бұл үш проб-
леманы біріне-бірін байланыстыра, бірінен-бірін туғыза ау-
мағын қарастыру ол кезде кез келген адамның қолынан келе 
алмастығы  түсінікті  болар.  Мұндай  шаруаны  заманының 
ғылым-білімін терең меңгерген Қ.Жұбанов сияқты зерек ма-
мандар ғана қозғай алар еді. Біздің бұл жолғы мақсатымыз 
ғалымның  қазақ  терминологиясын  қалыптастырудағы 
рөлін жəне аударма туралы ойларын айқындау болып отыр. 
Осыған орай оның «Термин сөздердің спецификасы» («О спе-
цифике  слов-терминов»), «Қазақ  əдебиет  терминдері  тура-
лы» («Термины  казахского  литературного  языка»), «Қазақ 
əдебиет  тілі  терминологиясының  принциптері» («Принци-
пы  терминологии  казахского  литературного  языка»)  жəне 
«Этюды к переводу трех стилей» деп аталатын зерттеулеріне 
айрықша  назар  аударамыз.  Термин  жайында  жазылған 
мақалалардың алғашқы екеуі 1935 жылы «Мемлекеттік тер-
минология комиссиясының бюллетенінде» жарияланған. Ал 
терминология  принциптерін  сөз  ететін  үшінші  еңбек 1936 
жылы шыққан «Терминология сөздігінің» алғы сөзі ретінде 
берілген,  кейін  бұлардың  барлығы  ғалымның 1966 жылы 
жарияланған «Қазақ тілі жөніндегі зерттеулеріне» енді. 
 Қ. Жұбанов терминология мəселесін «К пересмотру ка-
захской  орфографии»  жəне  «Проект  и  изменений  орфогра-
фии и алфавита» деген мақалаларында да қозғайды. Бұдан біз 
профессордың бұл мəселені ылғи өзінің назарында ұстағанын 
байқаймыз.  Соның  нəтижесінде  кейінгі  ізденушілерге  пай-
дасы  тиер  бағыт-бағдар  сілтеп  отырған.  Алдымен  айтар 
бір шындық, еңбектердің қай-қайсысы да болашақ ғылыми 
ізденістерге үлгі боларлық дəрежеде жазылғандығы. 
Мəселен, «Термин сөздердің спецификасы» деп аталатын 
мақаласында  ол  қазақ  тіл  білімінің  тарихында  тұңғыш  рет 
термин дегеніміз не екенін, оны қалай түсініп, қалай іске жа-
рату туралы сөз қозғайды, өз анықтамасын ұсынады. Автор 
ойын дəл білдіру үшін біз бұл үзікті орысша қалпынша алу-
ды жөн көрдік. 

320
«Термином  называется  специфический  вид  определен-
ных  словесных  обозначений,  передающих  определенные 
понятия, установленные на данном этапе развития науки и 
революционной практики, причем передаваемое терминоло-
гическое понятие может не совпадать словарным значением, 
которые присуще данной словесной величине в обыденной 
жизни».
Сөз  бен  терминнің  аражігін  айырып  түсіну  қабілеті  əлі 
айқындала  алмай  жатқан,  сол  бір  сауат  ашу  кезеңінде  бұл 
мақаласының айрықша əсері болғанын сезіну қиын болмас. 
Мəдени революция кезіндегі əр алуан пікірталастар мен 
тартыстар,  көзқарастар  негізіне  қарағанда,  сан  түрлі  жол-
дармен қилы-қилы пішінде жасалып жатқан лексиканың бұл 
тармағын елдің бəрі бірдей түсініп, дұрыс қабылдай қоймаған. 
Жаңа  өмірдің  тілек-талабына  орай  ғылым  мен  техниканың 
сан  саласы  бойынша  толассыз  еніп  жатқан  терминдер 
тасқынын  тоқтату  қандай  мүмкін  болмаса,  оларды  бірден 
сол қалпында қабылдап, халық қолданысына енгізе қою да 
оңайға  түспеген.  Тіл  дамуында  етек  алған  бұл  құбылысты 
ешқандай  қараусыз,  қадағалаусыз  қалдыруға  болмайтынын 
бірден аңғарған ғұлама бұл процесті бүкіл аумағымен алып, 
оның даму арналары мен көздерін түгел көрсетеді. Əлгіндей 
көзқарастар  мен  таным  аласапыранында  бұл  проблема-
ны  аса  біліктілікпен  талдап,  ол  жөніндегі  түсінік  қандай 
болу керек дегенді ол кезде Қ. Жұбанов қана айта алды. Ол 
осы  сала  бойынша  ізденушілердің,  пікір  қозғайтындардың 
ғылыми тұрғыда қандай бағыт ұстануы қажет екенін таны-
тар  ой  өрбітті.  Өйткені  адамның  ақыл-пайымына  сыйым-
ды  іс-əрекеттің  сан  саласын  айрықша  дамыта  түскен  жаңа 
қоғам жұртшылықтың білуге деген құштарлығын арттырған 
ғалымдар  тарапынан  елеусіз  қалуы  мүмкін  емес-тін.  Жаңа 
ұйым,  жаңа  түсінік  қазақ  тілінің  сөздік  құрамын  айрықша 
қозғалысқа салып, осы заман іс-əрекетіне лайықты шапшаң 
қарқын  берді.  Сан  ғасыр  сүрленіп,  сандық  түбінде  жатқан 
талай қазақ сөзі қайта жаңғырып, жаңа сапаға көшті. Сөйтіп 

321
қоғам  дамуындағы  заңды  құбылыстар  нəтижесі  ретінде 
пайда болған лексикамыздың мүлде жаңа қабаты – термин 
сөздер табиғатын Қ. Жұбанов сынды ғұламаның түсіндіріп 
беруі – ғылыми ой-пікірдегі бір адым ілгері басқандық бо-
латын. 
Шынында,  əуелі  термин  дегенді  анықтап  алмай  тұрып, 
оның  ғылыми  мəселелерін  қарастыру  мүмкін  емес  қой. 
Қ.  Жұбановтың  алдымен  анықтама  берудегі  көздеген  мақ-
саты осы болатын. 
Терминнің анықтамасы берілгеннен кейін, термин жасау 
жөнінде белгілі дəрежеде жүйе бола бастайды. Неге десеңіз, 
терминология  технологиясын  жолға  салып,  бақылап,  тіпті 
басқарып  отыруға  мүмкіндік  туды.  Бұл  мақаланың  ең  ба-
сты маңызы осында. Мақалада тағы бір құнды пікір – тер-
мин  аудару  мəселесіне  байланысты  ойлар  деп  білеміз. 
Ол  ортақшыл  (коммунист),  пішіндеме  (геометрия),  жан 
жүйесі  (психология)  т.т.  сөздердің  қазақилығын  сынға 
ала  отырып,  ол  жалпыға  ортақ  халықаралық  терминдерді 
екінші тілге аударып  əуре болудың қажеті  жоқ  деп  түйеді; 
мұндағы қателіктердің көбі аударылмайтын дүниені аудару-
дан, жалпыға ортақ сөздерді қазақшалаудан болады дегенді 
мегзейді;  жəне  мұндағы  қателіктің  негізгі  себебі  терминді 
емес,  терминге  телінген  лексикалық  мағынаны  аударудан 
болып  жататынын  түсіндіреді.  Дəл  осыған  ұқсас  əрекеттен 
біз күні бүгінге дейін арыла алмай келе жатқандығымызды 
ойласақ,  Қ.  Жұбановтың  бұл  пікірінің  өміршеңдігін 
аңғарамыз. 
Жалпы  терминдерді  қазақша  тұрақтандыруды  мақсат 
еткен  жақсы  ниетті  қолдай  отырып,  біз  мынадай  жайды 
еске  сала  кеткіміз  келеді.  Əлемге  ортақ,  тілімізге  сіңген 
халықаралық  терминдерді  де  түгел  аударуды  талап  ететін 
қаламгерлер  қазір  де  баршылық.  Ондайлар  пікіріне  осы 
мақала толық жауап береді. 
Профессордың  қазақ  терминдерін  жасауға  тірек-негіз 
болған  нəрсе  не  екенін  əңгімелейтін  тұстары  аса  маңызды.