1 требования к структуре умк дисциплины

 
 
109 
анықталған  мақсатқа  әдетте  шектеулі,максималды  қажеттілігі  жұмсалатын  ресурстардың 
кӛлемі,мысалы,кәсіпорындарда  ӛнімнің  белгілі  бір  түрін  ӛндіргенде  жұмсалатын 
ресурстардың нормасы.Норматив әдетінше салыстырмалы кӛлем,кӛрсеткіштердің арасындағы 
байланыстың  сандық  ӛлшемін  сипаттайтын.Мысалы,пайдаға  салынатын  салық  ствакасы 
(немесе қосымша құнға салынатын) рентабелдік деңгейі және тағы басқа. 
Әртүрлі сатылардағы жоспарлауда есеп айырысудың талдауы қолданылады.Бұл белгілі 
дәйектілікпен  орындалады.Ал,қисығынды  талдау  зерттейтін  обьекті  құрамдас  бӛліктеріне 
бӛлгенде  және  бӛліктер  мен  олардың  ӛзара  байланысын  таңдап  білуді,обьектінің  жалпы 
жағдайын,бақылаудың  синтезін  анықтайтын,ӛзара  байланыстардың  тең  мәнді  элементтерін 
айқындауды және обьектінің іс-қимылын жақсартуға ұсынысын дайындауды ұйғарады. 
Басқару  әдісінің  баланстық,нормативтік  және  талдау  түрлері  әдетінше  ӛзара  тығыз 
байланыста 
болады.Мысалы,жоспарлы 
баланстық 
есептесу 
нормалар 
мен 
және 
нормативтермен  дәлелденетін  және  есеп  айырысудың  талдауына  негізделеді.Әр  елде 
жоспарлаудың  ӛзіне  тән  ерекше  ӛзгешеліктері  болады.Мысалы,Францияда  кәсіпорындарды 
құрғанда  және  лоардың  іс-қимылын  үрдесінде  алдын-ала  бюджетті  жасау  кеңінен 
тараған.Кәсіпорынның алдын-ала жасалатын бюджетінің ірілеу үлгісі келесі түрде жасалады. 
Бұндай  бюджет  әдетінше  бір  жылға  емес  бұдан  кейінгі  екі  жылға  жасалады,бұны 
жоспарлаудың элементі түрінде қарастыруға болады. 
 
Пайдалану 
Ресурстар 
1.Фирманың  іс  қызметімен  байланысты 
сатып алу: 
  -шикізат  
  -жабдық 
1.Ӛндіріс нәтижесін сату 
2.Жалақы 
2.Пайда 
3.Әлеуметік сақтандыруға ақша аудару  3.Жәрдем ақы 
4.Фирманы ұстауға жұмсалатын шығын  4.Күні бұрын ескерілмеген табыстар 
5.Белгіленген  тӛлемдер  несиеге  пайыз 
амортизациясы  
5.Қарыз 
6.Күні бұрын ескерілмеген тӛлемдер 
 
7.Салықтар 
 
Барлығы:1 
Барлығы:2 
   
Франциядағы  менеджментте  мынандай  ерекше  ұғым  бар,бұл  басқарудың 
сальдосы.Шын  мәнінде  бұл  баға.Ол  келесі  элементтерден  тұрады:пайдаланған  шикізаттың 
құны,белгіленген 
қызметтің 
ақысы(жал 
және 
т.б.),жалақы,амортизация,мемлекеттік 
тӛлемдер(салықтар),пайда. 
Шетелде  кәсіпорыннан  пайдасын  анықтау  біздің  отандық  әдістемеден  ӛзгешелігі  бар 
әдіспен  жүргізіледі.Егер  біздің  отандық  әдістеме  бойынша  пайда  іс  қызметінің  нәтижесінен 
түскен 
түсімді 
жалпы 
шығын 
сомасымен 
салыстыру 
арқылы 
анқталса,ал 
Францияда,мысалы,ол есептесу кезеңімен жүргізіледі.Бірінші кезеңде жалпы табыстың кӛлемі 
анықталады.Ол  сату  мен  сатып  алу  сомалардың  айырмашылығымен  есептеледі.Бұдан  кейік 
кәсіпорынды ұстауға кететін шығындар анықталады,оның құрамына кіретін шығындар:электр 
қуаты,телефонмен  сӛйлесудің  ақысы,кӛлік  шығыны  және  сақтандыру  жарнасы.Бұл 
шығындарға амортизация және жалақы кірмейді. 
Осыдан  кейін  қосымша  қосылған  құн  салығы  анықталады(«таза  ӛнімге»  ұқсас  түрі) 
кәсіпорынды  ұстауға  жұмсалатын  шығынмен  және  жалпы  табыстың  арасындағы 
айырмашылық  арқылы.Бұдан  кейін  аралықтағы  сальдо  есептеледі,ол  қосылған  қосымша 
құнмен  және  жалақы  мен  әлеуметтік  сақтандыруға  ақша  аударуға  кеткен  шығынның 
арасындағы айырмашылықпен анықталады. 

 
 
110 
Әрі қарай кәсіпорынның есептелмей қалған шығындары (амортизация,несиеге беретін 
пайыз)  анықталады.Ақырында,күні  бұрын  ескерілмеген  табыстары  мен  шығындары 
салыстырылады.Осылардың  айырмашылығын  есепке  алмай  қалған  кәсіпорынның  шығыны 
және  аралықтағы  сальдо  алынып  тасталады.Осы  әрекеттің  нәтижесінде  кәсіпорынның  іс 
қызметінен  түсетін  пайда  анықталады.Бұл  пайда  әр  түрлі  мақсатқа  жұмсалады:ұйымның 
дамуына,жұмыскерлерді ынталандыруға,акционерлерге девидентті тӛлеуге және т.с.с. 
Отандық  басқаруға  тән  коммерциялық  есеп  ерекше  экономикалық  әдіс  болып 
табылады. 
Коммерциялық  есеп-бұл  шаруашылықты  жүргізудің  әдісі,ол  кәсіпорынның  ӛзінің 
шығындарын тапсырыстармен жауып қана қоймай,онымен бірге ӛзінің іс қызметінің нәтижесі 
ретінде  пайда  алуын  ұйғарады.Коммерциялық  есеп  кәсіпорындардың  экономикалық 
оқшаулануын  және  дербестігін,  онымен  бірге  олардың  жұмысының  рентабельді  болуын 
кӛрсетеді. 
Коммерциялық есептің бірнеше түрі болады:ӛзін-ӛзі ӛтеу,ӛзін-ӛзі қаржыландыру және 
толық коммерциялық есеп. 
Ӛзін-ӛзі ӛтеу-бұл зиянсыздық,яғни кәсіпорын ӛзінің шығындарын ӛзінің табыстарымен 
жауып отырады. 
 Ӛзін-ӛзі  қаржыландыру-кәсіпорынның  әр  уақытта  ӛзінің  шығындарын  табыстармен 
жауып  қана  қоймайды,ӛзінің  қалыптасқан  пайдасына  ӛндірістің  әрі  қарай  дамуына  және 
ұжымның әлеуметтік дамуының қаржы жұмсалуын ұйғарады. 
Толық  коммерциялық  есеп-ӛзін-ӛзі  ӛтеуден  және  ӛзін-ӛзі  қаржыландырудан 
тұрады,бұған қоса жоғарғы тұрған органдарды ұстау үшін және мемлекетке кәсіпорын ӛзінің 
пайдасынан ақша аударады. 
Бүгінгі  жағдайда  кәсіпорындардың  арасындағы  шаруашылық  баланстардың  үзілуі 
ӛндірістің  күйреуі,инфляция  кәсіпорындардың  кӛпшілігін  банкртқа  ұшырау  шегіне  әкеліп 
отыр,ал  коммерциялық  есебі  шаруашылық  әдісі  ретінде  кәсіпорындардың  тӛлем 
рентабельділігінен немесе олардың зиян шеккенінен пайдалану ӛте қиын. 
Басқарудың  экономикалық  әдісін  жеке  адамның  еңбекке  байланысты  іс  жұмысына 
сылтаурату  мақсатында  пайдалану  еңбекақы  арқылы  кӛрінеді.Еңбекақының  негізгі  екі 
формасы болады:мерзімді және кесімді.  
Мерзімді еңбек ақы есептеген жұмыс уақытына тәуелді және әдетте белгіленген айлық 
ақы  түрінде  болады,ал  оның  кӛлемі  мемлекеттк  кәсіпорыдарда  он  сегіз  разрядтық  тариф 
жүиесіне  сәйкес  анықталады.Жекешелендірілген  кәсіпорындарда  еңбек  ақының  бұл  түрі 
жұмысқа алуға байланысты жасалған контракта екі жақтың келісімі арқылы анықталады.  
Еңбек ақының кесімді формасында сыйақы істеген жұмыстың нәтижесіне тура тәуелді 
болады.Кәсіпорынның  жұмысының  нәтижесіне  қызметкерлердің  қызығушылығын  кӛтеру 
үшін  сыйлық  жүйесін  пайдаланады.Бұл  орайда  сыйлық  ретінде  беретін  сыйақының  кӛлемі 
және  беру  тәртібі  әдетінші  жұмыстың  нәтижесі  мен  байланыстырылады:ӛндірілген  ӛнімнің 
кӛлемімен,ӛткізілген ӛнім кӛлемімен,алынған пайданың немесе табыстың мӛлшерімен. 
Акционерлік  қоғамдар  кәсіпорын  жұмыскерлерінің  арасында  акцияның  бір  бӛлігін 
тарту  ісімен  кӛп  айналысуда,бұл  кәсіпорынның  жұмыстарының  нәтижесіне  жұмыскерлердің 
мүддесін  күшейту  мүмкін,ӛйткені  кәсіпорын  рентабелді  жұмыс  істесе,онда  оның 
жұмыскерлері  жалақыға  қосымша  ақы  алады  және  ӛздерінің  сыйлығына  қосымша 
қолдарындағы акция бойынша девидент түрінде пайданың тағы бір бӛлігін алады. 
 
Ӛз-ӛзін бақылау сұрақтары:  
1. Басқару әдістерінің түрлері? 
2.Басқарудың баланстық түрі? 
3.Толық коммерциялық есеп дегеніміз не? 
 
Ұсынылатын әдебиеттер
: