71
Осы уақытқа дейін Қазақстан ағымдағы реформаларды бағалау жүйесін және ЭЫДҰ
елдерінде кеңінен қолданылатын дәлелді негізделген саясатты негізге ала отырып, саяси
шешімдер қабылдау жүйесін әзірлеген жоқ. Атап айтқанда, мемлекеттік қызметшілердің
және мемлекеттік сектордың мәдениетінің өзгеретін этикалық құндылықтарына
заңнаманың ықпалын бағалауға әрекеттер жиі емес, өте сирек кездеседі. Зерттеудің
нәтижелері Қазақстандағы мемлекеттік қызмет этикасын тиімді насихаттауға кедергі
келтіретін бірқатар маңызды кедергілерді анықтады, оның ішінде:
мемлекеттік қызметшілердің, әсіресе аға буынның және саяси мемлекеттік
қызметшілердің этикасына қатысты есеп берудің механизмдері жеткіліксіз, тиімсіз;
этика жөніндегі өкілетті уәкіл өз мемлекеттік органының басшысына және
мүдделер қайшылығына әкеп соғатын уәкілетті органға қосарланған есеп
берушілігі;
мемлекеттік қызметтегі бәсекеге қабілетсіз еңбек жағдайлары және төмен
мотивация;
этика жөніндегі уәкілдің жауапкершілігінің кең ауқымы және шектелген
құқықтары;
этика саласындағы оқу-әдістемелік қамтамасыз ету қажеттілігі;
квазимемлекеттік қызметтің төмен есеп берушілігі; және
азаматтық қоғамның белсенділігінің аздығы және БАҚ пен әлеуметтік желілерде
пікір білдіру бостандығын шектеу.
9.2.4. «Стратегия» қоғамдық қорының әлеуметтік зерттеуі
Әлеуметтік-саяси зерттеулер орталығы «Стратегия» 2017 жылы «Атамекен» КҰП
қолдауымен әлеуметтік зерттеулер жүргізді - «Бизнестің мемлекеттік органдармен өзара
іс-қимылында сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды жасауға мүмкіндік беретін
себептер мен жағдайлар».
Жобаның мақсатына жету үшін бизнес-сауалнама және сарапшылармен сұхбат және
кәсіпкерлермен әңгімелесу сияқты ақпаратты жинаудың әлеуметтік әдістерін қолдану
арқылы жан-жақты зерттеу әдісі пайдаланылды.
Сауалнамаға 1532 респондент қатысқан, сараптамалық сұхбат - 51. Зерттеу 14 өңірде және
республикалық маңыздағы 2 қалада жүргізілді.
Сыбайлас жемқорлық тәуекел дәрежесі және кәсіпкерлердің бағалауындағы жемқорлық
фактілері бойынша жер қатынастары және кедендік әкімшілік ету бағытындағы сала алда
тұр. Сонымен қатар, кедендік әкімшілік саласындағы жемқорлық кеңінен таралған.
Сауалнамаға қатысқандардың 30,1% -ы кедендік әкімшілікте жемқорлық тәжірибесі бар.
21,1% - жер қатынастары, 17% - құрылыс, 11,9% - салық салу, 9,7% - мемлекеттік сатып
алулар.
Көптеген жағдайларда бейресми шешімнің бастамашысы мемлекеттік органдардың
қызметкері болды. Жер қатынастары саласында лауазымды тұлғалардың үлесі 75% -ды
құрайды, ал қалған 25% кәсіпкерлердің бастамашылары болды; сатып алу саласында
мемлекеттік органдардың өкілдері 63,3% -ды құрады, кедендік әкімшілендірудегі бұл үлес
52,9% -ды, салық салуда - 48,3% -ды, құрылыста - 47,1% -ды құрады.
Зерттеу көрсеткендей, ашық (түсінікті) салық базасы кәсіпкерлік субъектілерінің заңға
бағынатын мінез-құлқын ынталандыруға мүмкіндік береді, Сонымен бірге, кедендік
әкімшілендіру саласындағы көптеген дискретті нормалар мен тауарлардың кедендік
72
құнын анықтаудың ашық әдіснамасы жемқорлық тәуекелдерді тудырады, бұл осы
саладағы сыбайлас жемқорлық көріністерінің ең көп санын түсіндіреді.
Бейресми төлемдердің ең үлкен орташа сомасы кедендік әкімшілік саласында анықталды
(588 мың теңгеден 2.169 миллионға дейін). Сонымен қатар, салық салу саласында ақшалай
емес сипаттағы (тауарлар мен қызметтер түрінде алынған) бейресми төлемдердің ең көп
саны байқалады, бұл ретте параның көлемі 248-ден 923 мың теңгеге дейін өзгереді.
Кәсіпкерлердің бейресми төлемдерінің себептерін үш кластерге топтастыруға болады:
мемлекеттік органдардың қызметкерлерінің жұмысына қанағаттанбау - 35,3%;
кәсіпкерлердің хабардарлығы жеткіліксіз - 31,5%; кәсіпкерлік қызметті заңнамалық
реттеуден қанағаттанбау - 22,1%.
Бұдан шығатыны, бейресми төлем емес, көбінесе мемлекеттік қызметшінің өз
функцияларын тиісті орындауы үшін кепілдік ретінде қабылданатындықтан, осылайша,
мемлекеттік органдардың қызметінде клиентке бағдарлану жоқ.
10 жылдан астам уақыт жұмыс істейтін кәсіпкерлер тобы, негізінен, бейресми төлемдердің
себептері туралы іскерлік ортада ортақ пікір қалыптастыруда орталық рөл атқарады.
Орнатылған компанияларда, ең алдымен, кемшіліктердің нәтижесі болып табылатын НТД
және НПД тиісті басылымдарының жоқтығына, мәселе бойынша заңнамалық реттеудің
жоқтығы және кәсіпкердің заңдарды білмеуі себебіне баса назар аударылады. Компания
неғұрлым жас болған сайын, бейресми төлемдер заңдарды білмеуінен және соның
салдарынан құзыретті тұлғалар тарапынан парақорлыққа тап болады.
Қадағалау органдарының сыбайлас жемқорлық деңгейін бағалауды қарастырған кезде,
зерттеу нәтижесі бойынша ең көп жемқорлық - жерді бақылау болып шықты. Сонымен
қатар, осы органға сенім деңгейі де тізімдегі ең төмен көрсеткіш. Жемқорлығы төмен
органдар - карантиндік фитосанитариялық қадағалау және ветеринарлық қадағалау.
Көңіл аудартатыны, құрылыс қадағалау және кедендік бақылау сияқты қадағалау
органдары рейтингтің бірінші жартысында, бұл кәсіпкерлер арасында олардың сыбайлас
жемқорлық органдарының барынша ықтимал екендігін көрсетеді. Сонымен қатар,
кәсіпкерлер арасында ең жоғары сенімділік деңгейінің бірі салықтық бақылау
органдарына қатысты. Осы саладағы сыбайлас жемқорлықтың пайда болуының негізгі
себептері - салық органдарының тәуекелдерді басқару жүйесінің (ТБЖ) жетілмеуі және
жабылуы. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл тақырыбы тексеру барысында
анықталған бұзушылықтардың көрінісі болып табылмайды немесе бұл тексерудің
уақытын жеделдетеді.
Салық саласында кәсіпкерлердің үштен бірінен астамы (38%) заң шеңберінде әрекет етуге
тырысады және жемқорлық схемаларға кірмейді. Бұл салық салудың түсінікті (ашық)
базасына, автоматтандыру арқылы бизнес пен үкімет арасындағы тікелей өзара іс-қимыл
деңгейінің төмендеуіне байланысты. Іс жүзінде кәсіпкерлердің жартысына жуығы (47%)
аралық (шекаралық) аймақта орналасқан. Олардың барлығы рационалды және өз
пайдасына жұмыс істейді және тәуекелдерді есептейді. Кәсіпкерлердің бұл санаты салық
салудағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы шараларды қабылдаудағы негізгі мақсатты топ
болып табылады.
Талдау көрсеткендей, кәсіпкерлерге қойылатын ең ауыртпалық - акцизделетін өнімдерді
бақылау және импортталатын тауарларға жанама салықтарды декларациялау. Бұл, бірінші
кезекте, бизнес-процестердің күрделілігіне, қатаң бақылауға және осы талаптарды
бұзғаны үшін репрессивтік санкцияларға (тауарларды тәркілеу мен айып салу)
байланысты.
Зерттеу қорытындысы бойынша, сыбайлас жемқорлық қарым-қатынастары байқаудың
ресми жарияланғанға дейін бастапқы, дайындық, сатып алу сатысында жиі кездеседі,
Достарыңызбен бөлісу: |
