«ПРЭКО Консалтинг» әлеуметтік сауалнамасы

65 
 
9.2.1.  «ПРЭКО Консалтинг» әлеуметтік сауалнамасы 
2017  жылдың  мамыр  айынан  желтоқсан  айына  дейін  Қазақстан  Республикасы 
Мемлекеттік  қызмет  істері  және  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  іс-қимыл  агенттігінің 
арнайы  тапсырмасы  бойынша  «ПРЭКО  Консалтинг»  ЖШС  «Сыбайлас  жемқорлықты 
қабылдау деңгейін анықтау» әлеуметтік зерттеуін өткізді. 
Зерттеу  мемлекеттік  органдардағы  сыбайлас  жемқорлық  жағдайы  туралы  қоғамдық 
пікірді  сипаттайтын  және  келесі  көрсеткіштер  негізінде  құрастырылған  сыбайлас 
жемқорлықты  қабылдау  деңгейін  анықтау  үшін  жүргізілді:  Қазақстан  Республикасында 
сыбайлас  жемқорлықты  қабылдау  деңгейін  бағалау,  халықтың  сыбайлас  жемқорлыққа 
қарсы  құндылықтарының  тұрақтылығын  бағалау,  мемлекеттің  сыбайлас  жемқорлыққа 
қарсы  саясатына  қанағаттануын  бағалау  және  Қазақстанның  мемлекеттік  органдарының 
ақпараттық ашықтығы. 
Зерттеу  аясында  бірнеше  зерттеу  әдісі  пайдаланылды:  жеке  тұлғалардың,  жеке 
кәсіпкерлердің,  заңды  тұлғалардың  сауалнамалары,  сарапшылар  қауымдастығының 
өкілдерімен терең сұхбаттасу. 
Сарапшылар  қоғамдастығына  зерттеу  салаларында,  бұқаралық  ақпарат  құралдарынан, 
қоғамдық  ұйымдардан,  ғылыми  мекемелерден,  құқық  қорғау  органдарынан  және  сот 
органдарынан  сарапшылар  кірді.  Зерттеудің  жалпы  таңдауы  10  000  респондент  болды, 
олардың  5000  жеке  тұлға,  2400  жеке  кәсіпкер,  2400  заңды  тұлға,  сарапшылар 
қауымдастығының 200 өкілінен құрылды. 
Әлеуметтік  сауалнама  нәтижелері  бойынша  Қазақстан  Республикасының  азаматтары 
елдегі  мемлекеттік  органдардағы  сыбайлас  жемқорлық  деңгейін  орта  және  жоғары 
деңгейде бағалайды. Бұл зерттеуге қатысқандардың 70,1% -ы көрсетті. Қостанай, Алматы, 
Жамбыл,  Шығыс  Қазақстан  облыстары  мен  Алматы  қаласындағы  респонденттер 
жемқорлықтың  жоғары  деңгейін  атады.  Зерттеудің  мақсатты  топтары  бойынша,  заңды 
тұлғалар  арасында  орташа  және  жоғары  деңгейдегі  сыбайлас  жемқорлық  деңгейін 
бағалайтын респонденттердің басым бөлігі 71,7% -ды құрады. Жеке кәсіпкерлер арасында 
бұл үлес 68,9%, жеке тұлғалар арасында - 70,1%. 
Жеке  тұлғалардың  сыбайлас  жемқорлық  деңгейін  түсінуі  респонденттердің  тұрғылықты 
жеріне  тәуелді  болады.    Респонденттердің  орташа  және  жоғары  деңгейдегі  сыбайлас 
жемқорлық деңгейін бағалайтын респонденттердің ең көп пайызы облыс орталықтарында 
және  республикалық  маңызы  бар  қалаларда  тұратын  73,8%  -ды  құрады.  Елдің  шағын 
қалаларының  тұрғындары  арасында  бұл  респонденттердің  үлесі  71,5%  -ды,  ауыл 
тұрғындарының арасында - 58,2% -ды құрайды. 
Соңғы  үш  жылда  еліміздің  мемлекеттік  органдарында  сыбайлас  жемқорлық  деңгейін 
орташа және одан  жоғары  деңгейде  бағалайтын  Қазақстан  Республикасы  азаматтарының 
үлесі 2015 жылдан 2017 жылға дейін 8,6% -ға төмендеді. Сонымен қатар, 2015 жылы бұл 
көрсеткіш 78,7%, 2016 жылы - 72,7%, 2017 жылы - 70,1%.  
Әлеуметтік 
сауалдамаға 
қатысушылардың 
пікірінше, 
мемлекеттік 
органдардағы 
жемқорлықтың негізгі себептері: мемлекеттік қызметшілерге жазасыздық сезімі, әлсіз сот 
жүйесі,  биліктің  жоғары  деңгейдегі  сыбайлас  жемқорлық,  отбасылық  байланыстарды 
кеңінен тарату, сондай-ақ мемлекеттік қызметшілердің моральдық-этикалық қасиеттерінің 
төмендігі.  Соңғы  үш  жылда  Қазақстанда  сыбайлас  жемқорлықтың  негізгі  себептерінің 
рейтингісінде жазасыздық сезімі біріншілікті сақтап қалады.  
Әлеуметтік  зерттеуге  қатысқан  кәсіпкерлік  субъектілері  бүгінгі  таңда  инфляция, 
валюталық  реттеу  және  мемлекеттік  (басқарушылық)  тұрақсыздық  елдегі  бизнестің 
дамуын тежейтін немесе бәсеңдететін негізгі кедергілер болып табылады деп санайды.  

66 
 
Бұл  рейтингте  кәсіпкерлер  мемлекеттік  органдардағы  жемқорлықты  бизнес  дамытудың 
тосқауылы  деп  бесінші  орынға  қойды.  Бұл  тосқауыл  респонденттердің  16,7%  -на  атады. 
Сонымен  қатар,  2015  және  2016  жылдары  мемлекеттік  органдарда  социологиялық 
сауалнама  нәтижелеріне  негізделген  сыбайлас  жемқорлық  елдегі  бизнесті  дамытудың 
негізгі кедергілерінің рейтингісінде 4-ші орында тұрғанын атап өткен жөн. Биылғы жылы 
мемлекеттік органдардағы жемқорлық осы рейтингте 5-ші орынға ауысты.  
Қазақстанның  тұрғындары  мен  кәсіпкерлерінің  сауалнамасына  сәйкес,  ең  аз  сыбайлас 
жемқор  орталық  мемлекеттік  органдардың  бесеуі  енгізілді  Қазақстан  Республикасы 
Мемлекеттік  қызмет  істері  және  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  іс-қимыл  агенттігі,  ҚР 
Жоғарғы Соты, ҚР Сыртқы істер министрлігі, ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау 
министрлігі,  ҚР    Мәдениет  және  спорт  министрлігі.  Орталық  мемлекеттік  органдар 
зерттеудің барлық үш мақсатты топтарында сыбайлас жемқорлық деңгейін бағалаудың ең 
төменгі мәндерін алды. 
Жергілікті  атқарушы  органдардағы  сыбайлас  жемқорлықты  қабылдау  деңгейі  орташа 
деңгейде. Бұл әрбір мемлекеттік орган үшін орташа баллмен көрсетіледі, ол 4-тен 7 баллға 
дейін.  Бұл  жағдайда  Қостанай  облысының  ерекшелігі  бар:  мұнда,  кейбір  мемлекеттік 
органдар  үшін  сыбайлас  жемқорлық  деңгейін  бағалаудың  орташа  көрсеткіші  7  ұпайдан 
көп  болды,  яғни,  орта  деңгейден  жоғарыОларға  кәсіпкерлік,  мемлекеттік  сатып  алуды 
басқару,  құқық  қорғау  органдары,  қаржы,  сот  органдары,  тұрғын  үй-коммуналдық 
шаруашылық,  әкімдіктің  аппараты,  салық  қызметтері  саласындағы  мемлекеттік  органдар 
кіреді.  Респонденттердің  пікірінше,  мемлекеттік  органдардағы  барлық  лауазымдарда 
сыбайлас  жемқорлық  құқық  бұзушылық  жасау  қатері  бар.  Бұл  тәуекел  ортадан  жоғары 
деңгейде. Респонденттердің жалпы пікірі мемлекеттік басқарудың жалпы иерархиясында 
мемлекеттік  қызмет  неғұрлым  жоғары  болса,  сыбайлас  жемқорлық  құқық  бұзушылық 
жасау  қаупі  соғұрлым  жоғары  болады.  Дегенмен,  осы  рейтингтің  алғашқы  бесеуі  келесі 
қызметтен  тұрады:    департаменттер  мен  басқарма  басшылары,  облыстық  маңызы  бар 
қалалар  мен  аудандардың  әкімдерінің  орынбасарлары,  облыс  әкімдері,  республикалық 
маңызы  бар  қалалардың,  облыстық  маңызы  бар  қалалар  мен  аудандардың  әкімдері, 
департаменттер мен басқарма басшыларының орынбасарлары қатысты.  
Орталық мемлекеттік органдардың сенім деңгейі орташа және жоғары деңгейден тұрады. 
ҚР мемлекеттік қызмет және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі, Қазақстан 
Республикасы  Жоғарғы  Соты  және  ҚР  Қорғаныс  министрлігі  қазіргі  уақытта  халықтың 
және кәсіпкерлердің сенім деңгейіне қатыстыкөшбасшылар болып табылады.   
Тұтастай  алғанда,  жергілікті  атқарушы  органдарға  зерттеудің  барлық  үш  мақсатты 
топтарының  өкілдерінің  орташа  деңгейі  жоғары.  Барлық  жергілікті  атқарушы 
органдардың  орташа  бағалары  3-тен  5  баллға  дейін  өзгереді.  Дегенмен,  сенім  деңгейін 
бағалаудың орташа мәні 5-тен 7 пунктке дейін (орташа және төмен) 4 аймақты бөлек атап 
өту  қажет.  Ол  аймақтарға  Ақмола,  Қарағанды,  Қостанай  және  Оңтүстік  Қазақстан 
облыстары  кіреді.  Еліміздің  әртүрлі  өңірлерінде  халыққа  және  кәсіпкерлерге  деген 
сенімнің  барынша  жоғары  деңгейі  бар  бес  жергілікті  атқарушы  органдар  әртүрлі.  
Дегенмен,  осы  рейтингісінде  көбінесе  мәдениет  саласын,  табиғат  пайдалану, 
ветеринарлық  медицина,  сондай-ақ  әр  түрлі  деңгейдегі  әкімдіктер  аппаратында  өз 
қызметін  жүзеге  асыратын  мемлекеттік  органдарды  көруге  болады.  Қазақстан 
Республикасының 
мемлекеттік 
органдарында 
сыбайлас 
жемқорлыққа 
ұшыраған 
азаматтардың өздерінің қызметтік міндеттерін орындауы және жеке мәселелерін шешудегі 
үлесі 19,9% құрайды. Биылғы жылы жеке кәсіпкерлермен кездесетін құқық бұзушылықтар 
көбіне  сыбайлас  жемқорлыққа  ұшырады,  олардың  арасында  бұл  үлес  29,9%  құрайды. 
Сауалнамаға  қатысқан  заңды  тұлғалар  өкілдерінің  айтуынша,  олар  мемлекеттік 
органдарда  сыбайлас  жемқорлыққа  ұшыраған  адамдарға  қарағанда  әлдеқайда  аз.  Бұл 
фактіні  заңды  тұлғалардың  13,3%  -ы  көрсетті.  Ел  халқының  арасында  мемлекеттік