11
4.2. Күш
Сыртқы қарсылықты жеңу немесе бұлшық ет көмегі арқылы оған
қарсылық көрсетуді күш дейміз. Күштің пайда болу түрлері: өз күш
мүмкіншілігі статикалык кезде (дене қалыбын ұстау) және ақырын қозғалыс
кезінде, күш жылдамдығының мүмкіншілігі тез, жылдам қозғалыста пайда
болады (секіру, лақтыру т.б.). Бұл жағдайда спортшы күшіне жылдамдық қосу
арқылы, жаттығуды тез орындау арқылы жоғарғы нәтижеге жетеді. Күшті
дамыту үшін жоғарғы қарсылық жаттығулары қолданылады. Олар екі топқа
бөлінеді:
1. Сыртқы қарсылық жаттығулары. Сыртқы қарсылықтарға: әр түрлі спорт
кұралдарының салмағы (штанга, гирлер, гантельдер т.б.), серігінің қарсы
әрекеті (қосақ жаттығулар), сыртқы ортаньң қарсылығы (құмда, қарда, суда
жүгірулер т.б.) жатады.
2. Өз салмағының ауырлығын басқару жаттығулары (аспа темірде тартылу,
еденнен итерілу отырып тұрулар, секірулер т.б.). Дене тәрбиесі тәжірибесінде
мынандай көп тараған күш, дамыту әдістері бар: Жоғарғы күш салу әдісі.
Қайталап күш салу әдісі. Статикалық (қозғалмайтын) күш салу әдісі.
4.3. Төзімділік
Адамның жұмысты ұзақ, қарқынын азайтпай орындай алу қабілетін
төзімділік дейміз. Төзімділікті анықтаудың тузу және жанама деген екі әдісі
бар. Төзімділіктің екі түрі бар: жалпы және арнайы. Спортшы ағзасын жаттығу
жасап жатқан кезде энергиямен қамтамасыз ету жағынан төзімділік: аэробты,
анаэробты және аралас (аэробты-анаэробты) деп үшке бөлінеді. Төзімділікті
дамытқанда ұзақ және қатты қарқында орындалатын қозғалмалы ойындар,
біртіндеп ұзаратын қашықтыққа 400, 500, 700, 1000 метрге жүгіру, 2000 метрді
жүгіру мен жүруді алмастыра өту т.с.с. Ақырын және орта қарқында журуді
алмастырып 2-3 шақырымға жүгіру, шаңғымен 3-5 шақырымға жүгіру т.с.с.
Жоғары оқу орны студенттеріне кросс дайындықтары, 3-5 шақырымға жугіру,
шаңғымен 5 шақырымға жүгіру, өзгермелі және қайталап жүгіру жаттығулары
қолданылады.
Төзімділік - жеңіл атлетиканың кез-келген саласына қажет. Ол тек қана
күрделі жеңіл атлетиканың жаттығулардың орындалуы барысында ғана емес,
сонымен қатар, жаттығу жұмыстары кезінде жеңіл атлетикаға негізделген.
Адамның қабілетіне қарай ұзақ уақыт шамасына қарай еңбектенуі. Ол
соның негізгі ретінде ауыр жүк көтеру жаттығулары мен арнайы тезімділік
тәрбиесі болып есептеледі. Қысқа дистанцияда жүгіруші үшін арнайы
төзімділік керек. Өйткені, ең жоғарғы сатыдағы мүмкіндік жылдамдығы барлық
дистанцияларда қамтуы керек. Секірушінің төзімділігі бірнеше секіру
12
жаттығуларының ең жоғарғы қуатты итеру, көпсағатты жарыс әрекетерімен
белгіленеді.
Төзімділікті көтерудің негізгі құралына бір-қалыпты және үзілісті жүгіру,
жаттығулар, ұзақ уақыт бойы даярлаған көбірек жүктемелер. Төзімділіктің
қалыптасуына жаттығудың жыл бойы айналым жасауы қажет. Жалпы
төзімділіктің дамуына дайындық кезеңі әсер етеді. Әрі қарай бұл қабілет бір
жыл бойына қуатталады. Арнайы төзімділіктің дамуы дайындықтың көктемгі
мерзімді әрекеті мен жарыс кезеңінде өткізілуі тиіс. Арнайы төзімділіктің даму
құралы-жүйелілік және арнайы жаттығулардың қысқа орындалуы жөне негізгі
жеңіл атлетикалық жаттығулар болып табылады.
4.4. Ептілік
Адамның кеңістікте үйлесімді қозғала алуын, жаңа күрделі қозғалысты тез
меңгере алуын, өзгерген жағдайға байланысты өз әрекетін тез басқаша құра алу
қабілеттілігін ептілік деп атаймыз. Ептілікті тәрбиелеудің негізгі амалдары:
жаңа немесе жаңадан пайда болған элементттері бар спорттық, қозғалмалы
ойындар, гимнастика акробатика жаттығулары. Жақсы үйренген жаттығуларды
қайталау ептілікті дамытпайды,. Сондықтан оқытушы әрбір дене тәрбиесі
сабағында 1-2 жаңа жаттығу немесе бұрын үйренген жаттығудың элементтерін
жаңалап үйретіп отыруы қажет. Ептілікті дамыту жаттығуларын сабақтың
бірінші жартысында өткізген дұрыс, өйткені студент ағзасы болдыра
бастағанда ол жаттығулар аз нәтиже береді. Ептілікті дамыту әдістері:
қайталау, ойын, жарыс әдістері.
Ептілік - спортшының өз қозғалысын бір жерге жинақтап, басқа козғалыс
әрекеттерін меңгерумен анықталады. Жүгіру, секіру және лақтыру жақсы
ептілікті дамытады.
4.5. Икемділік
Адамның жаттығуды үлкен амплитудамен орындай алу қабілеттілігін
икемділік дейміз. Икемділік белсенді және енжар болады. Икемділікті
дамытудың негізгі амалы созылу жаттығулары. Ол жаттығулар мынандай
түрлерде орындалады: қарапайым созылу, серіппелі созылу, сермеу, дене
қалпын ұстау, сыртқы көмектің әсерімен созылу т. с.с. Икемділікті дамытудың
негізгі жолы қайталау әдісі. Сонымен бірге ойын, жарыс, шеңберлі орындау
әдістері қолданылады.
Икемділік - әсіресе кедергімен жүргірушілер мен секірушілерге керек.
Икемділік буындардың қозғалысы, сіңір мен бұлшық еттердің байланысына
тәуелді. Жеңіл атлетикада буындардың жұмсақтығына байланысты үлкен
көлемде жаттығулар орындап, лақтыру және секіру, жүгіру техникасын үздік
меңгеру қажет. Икемділік жалпы дене шынықтыру дайындық барысында
жетілдіреді.
