162
дизартрия сияқты күрделі сөйлеу патологияларының түрлерінде байқалуы
мүмкін. Сөйлеу тілі дамуының төрт деңгейге бөлінетіні білеміз
Есту арқылы қабылдау. Сөйлеуі бұзылған балаларда, фонетико-
фонематикалық қабылдау кемшілігі кездеседі және сөйлеу – есту мен сөйлеу
қозғалу анализаторларының байланысы міндетті түрде байқалады. Көру
арқылы қабылдау. Сөйлеу патологиясы бар балаларда, аталған психикалық
қызмет тежеле дамиды. Зерттеулер көрсеткендей, нақты объектілер мен
бейнелерді көру арқылы қабылдау, бұл балаларда анағұрлым төмен деңгейде
болады. Әсіресе, таныс емес берілген заттарды тану қиындық туғызады.
Олар заттың бейнесін қабылдау үшін, ұзағырақ уақытты қажет етеді.
Мысалы, перцептивтік әрекеттерді қажет етеді. Бұлар бағдарлаудың ең
қарапайым түрлерін ғана қолданады, айталық, үлгіге сәйкестендіру сияқты.
Мысалы, фигураларды салыстыруда олардың пішіндеріне емес, түстеріне
сүйенуі мүмкін. Ал, қалыпты дамудағы балалар, негізінен көру арқылы
салыстыру жолын қолданады. Өз тәжірибемде балалар тілін жетілдіруде
мынадай заңдылықтарға сүйенемін:
Бірінші заңдылық. Ана тілді меңгеру мүмкіндігі баланың сөйлеу
бұлшық еттерінің жаттығу деңгейіне байланысты.
Екінші заңдылық. Сөйлеу тілінің мағынасын түсіну баланың лексика-
грамматикалық тілдік белгілерді меңгеруіне байланысты.
Үшінші заңдылық. Тілдің мәнерлілігін меңгеру- тілдің фонетикалық,
лексикалық, грамматикалық мәнерлілік әдістерін қабылдау деңгейіне
байланысты.
Төртінші заңдылық. Сөйлеудің қалыпты деңгейін меңгеру баланың
тілдік сезімінің дамуына байланысты. Егер балада тілдік белгілер нормасын –
үйлесімділік (синтагматика), өзара алмасу мүмкіндігі (парадигматика),
әртүрлі тілдік ситуациялардағы орындылық (стилистика) т.б. есте сақтау
қабілеті болса ана тілін меңгеру мүмкіндігі бар.
Бесінші заңдылық. Жазба тілін меңгеру ауызша сөйлеу тілі мен
жазбаша сөйлеу тілінің арасындағы координацияның дамуына байланысты.
Алтыншы заңдылық. Тілдің баю жылдамдығы тілдік машықтар
құрылымының деңгейіне байланысты
Қайталап айту әдісі
Мектепке дейінгі бес-жеті жастағы балаларды, жоғарыда айтылған тілге
үйрету әдістерінен басқа, қайталап айту әдісімен де үйретемін, ол
балалардың сөзін тілдің барлық компоненттерімен (лексикамен,
грамматикалық формалармен, интонациямен) байытатын, олардың
байланыстырушы сөздерін жаттықтыратын қайталап айту әдісімен сөйлеуге
үйретеді. Қайталап айту әдісінде балаларға көркем әдеби шығарманы оқып
беріп немесе серуендегенде өздері көрген нәрселерді олардың есіне салып,
немесе «өз өмірінде болған оқиғаларды» айтып береді немесе балалар
көрмеген әлде бір затты, хайуанатты сөзбен суреттеп айтады, содан соң
оларды: 1) логопедтің әңгіме айтуы барысында сұрақ қоюға, 2) оның
әңгімесін қайталап айтып беруге ынталандырып отырамын. Қайталап айту
163
әдісі еліктеу әдісіне ұқсас. Бұл әдістердің арасындағы айырмашылық
мынада:логопед оқып болысымен-ақ текстің кейбір жерін бала қайталайды
(еліктейді); жуықта естіген текстің мазмұнын бала мүмкіндігінше айтып
береді; баланың тексті .қабылдауы мен оның мазмүнын қайталап айтуы
арасында біршама уақыт өтуі қажет.Балаларды көркем әдебиетпен
таныстыруға байланысты методикада қайталап айтудың көптеген тәсілдері
бар, мысалы: сүйікті кейіпкерлерін ойнау, ертегілерді, әңгімелерді және т. б.
сахнада көрсету.
Құрастыру (әңгімелеп беру) әдісі
Мектеп жасына дейінгі балалардың тілінде құрастыру (әңгімелеп беру)
әдісіне кең дербестік беріледі. Оньң мәні мынада: балалардың ертегілерді өз
бетінше «құрастыруын», олардың өз өмірлерінде кездескен нақты
жағдайларды әңгімелеп беруін, көркем әдебиеттегі тақырыптарды
араластырып айтуына жаттығып отырады. Осы жоғарыда айтылған
теориялық әдістемелерді басшылыққа ала отырып өз жұмыс тәжірибемде
жүргізілетін жұмыстрым туралы баяндап беруді жөн көрдім.Менің негізгі
мамандығым орыс тілі пәні мұғалімі, кейін осы Х.Досмухамедов атындағы
университетті дефектология мамандығы бойынша оқып, тәмәмдадым.
Логопед мұғалім болып, Жылыой ауданы білім бөлімінің №2
Психологиялық-педагогикалық түзету кабинетінде жасағаныма 10 жылдың
үстінде уақыт болды. Мен алдымен ОПМПК қорытындысымен келген
баланы 15 күн бойы сөйлеу тілін зерделеп, қаншалықты тіл кемістігі барын
біліп алғаннан кейін логопедиялық түзету жұмыстарын жүргіземін. Баланың
сөйлеу тілін зерделегенде Қ.Қ.Өмірбекованың «Сөйлеу тілін тексеру
әдістемелері» еңбегін және келесі 12 бағытты басшылыққа аламын.Ол
бағыттар: 1.сенсорлы-перцептивті жағдайы,
2.зейіні, 3.есте сақтауы, 4.ойлауы, 5.сөйлеу ерекшеліктері, 6.өзін-өзі
бағалауы, 7.ерік-жігері, 8.психомоторлық жағдайы, 9.оқу біліктілігі,
10.әлеуметтік-тұрмыстық
жағдайы,11.еңбек
біліктілігі,
12.
коммуникативтілігі.
Баланың сөйлеу тілі картасы толтырылып болған соң әр балаға жеке
даму бағдарламасын құрамын. Сол бағдарламаға сүйене отырып түзету
жұмыстарын жүргіземін. Логопедиялық түзету жұмыстарының бірі қол ұсақ
моторикасын дамытудан кейін артикулляциялық жаттығулар немесе қол
массаж, арнайы зондпен массаж жасалады. Артикулляциялық жаттығулар
немесе массаж дегеніміз баланың сөйлеу тілі аппаратын белсенді жұмыс
жасауға даярлайды, себебі мектеп жасына дейінгі сөйлеу тілінде жалпы
кемістігі бар балалардың жақ бұлшық еттері мен тілі қызметі, қимыл-
қозғалысы баяу болады. Сондықтан масаж жасаумен қатар баланың сөйлеу
тілінің дамуына саусақ жаттығуларының да маңызы зор.Түзету сабақтарында
ойнай отырып,саусақ жаттығуларына мән беремін және үнемі өз сабағымда
саусақ жаттығуларын жасатып отырамын. Сонымен қатар жалпы тіл кемістігі
бар балаларда жиі кездесетіні дауыссыз дыбыстар қатар келген кезде
ауыстырып алады. Ауыстыру артикуляциялық және акустикалық жағынан
Достарыңызбен бөлісу: |
