Ћала жќне иман 8-9 зиялыныѓ С*ЗI

№113 (5776) 21 ЋЫРКЉЙЕК 2019 ЖЫЛ

9

almaty-akshamу.kz

 almaty-aksham@mail.ru

САПАРНАМА

«Халыћтардыѓ џлы кшi, миграциясы бiр кљндiк, бiр жылдыћ

мќселе емес, ол џзаћ жылдарѕа созылып отырѕан процесс.

Халыћтар аралас-ћџралас тiршiлiк ету барысында бiрiн-бiрi ќдеби,

мќдени, рухани ћазыналарымен байыта тљскенiн де атап ту лќзiм.

Мќдени байланыс дамыѕан тџста халыћтардыѓ рухани суiн,

гљлденуiн, мќдени орталар кбейiп, талантты адамдар ркен жайып

отырѕанын байћаймыз. Шыѕыс елдерiнде ркениет сiп, ћайта

рлеу дќуiрiнiѓ ерте басталѕанына да халыћтар арасындаѕы

мќдени, ѕылыми, рухани ортаныѓ мыћты болѕаны дќлел.

Ћазаћтардыѓ Тќжiкстан жерiнде тџраћтап тџрып, еѓбек етiп, осы

елдiѓ сiп-ркендеуiне з љлестерiн ћосћанына тарихи деректер

куќлiк бередi».

Ћазаћстан мен Тќжiкстан

арасында 1993 жылы

19 ћазанда Rзара ћарым-

ћатынас туралы келiсiм-

шартћа ћол ћойылды.

Тќжiкстан президентi

Рахмонов алѕаш рет

Ћазаћстанѕа ресми

сапармен 1995 жылы

22 ћарашада келдi.

ћанд, Ходжент уездерiнiѓ 12 болысы, бљкiл

Шыѕыс Бџхар кiрдi. КСРО ОАК-нiѓ 1925

жылѕы 2 ћаѓтардаѕы шешiмiмен оныѓ

ћџрамына Таулы-Бадахшан автономиялыћ

облысы (Солтљстiк Памир) ћосылды. Тќжiк

АКСР-i Aзбек КСР-i ћџрамында болып,

1929 жылы ћазанда Тќжiк КСР-i жеке

б+лiнiп шыћты. Тќжiк КСР-i ћџрамына

Таулы-Бадахшан автономиялыћ облысы,

Ходжент, Гиссар, Гарм, Ћорѕант+бе, Куляб,

Џрат+бе, Пенджикент округтерi кiрдi. 1929

жылы Тќжiкстанда ауыл шаруашылыѕын

коллективтендiру ћолѕа алынды. 1940 жылы

Вахш суландыру жљйесi, Љлкен Ферѕана,

Љлкен Гиссар каналдары ћазылды. Екiншi

дљниежљзiлiк соѕыс жылдары Тќжiкстанѕа

соѕыс ћимылы жљрiп жатћан жерлерден

зауыттар мен фабрикалар к+шiрiлдi.

Тќжiкстан халћы ћаржы жинап, авиа-

эскадрильясын, «Тќжiкстан колхозшысы»

танк колоннасын жасаћтап, соѕысћа

аттандырды. Соѕыс кезiнде тќжiкстандыћ

49 жауынгер Кеѓес Одаѕыныѓ Батыры

атанды. 1950–1990 жылы Тќжiкстан

негiзiнен маћта +сiрумен айналысты.

Сонымен ћатар, онда iрi +неркќсiп

орындары мен СЭС iске ћосылды.

1991 жылы Тќжiкстан президентi

К.Махкамов тамыз бљлiгiне ћолдау таныт-

ты. Бџл +з кезегiнде халыћ наразылыѕын

туѕызды. Осы жылы ћыркљйекте Тќжiк

КСР-i Жоѕарѕы Кеѓесi Тќжiкстанныѓ

мемлекеттiк тќуелсiздiгi жайлы декларация

ћабылдады. 1991 жылы 24 ћарашада

Тќжiкстанда президент сайлауы +тiп, онда

Р.Нќбиев жеѓiске жеттi. 1992 жылы

тамызда президент Нќбиевтiѓ жаћтастары

мен оппозиция кљштерi арасында ћаћты-

ѕыс болды. Оппозициялыћ кљштердi

Тќжiкстанныѓ исламдыћ ћайта +рлеу

партиясы, Тќжiкстанныѓ демократия

партиясы жќне «Растохез» (Ћайта +рлеу)

ћозѕалысы ћџрады. Екi жаћтыѓ ћаћтыѕысы

азамат соѕысына џласып, ол бес жылѕа

созылды. Азамат соѕысы барысында 100

мыѓѕа жуыћ адам ћаза тауып, 900 мыѓнан

астам адам босћыншылыћћа џшырады.

1994 жылы президенттiк сайлау

+ткiзiлiп, онда Э.Рахмонов жеѓiске жеттi.

Ћазаћстан мен Тќжiкстан арасында 1993

жылы 19 ћазанда Aзара ћарым-ћатынас

туралы келiсiм-шартћа ћол ћойылды.

Тќжiкстан президентi Рахмонов алѕаш рет

Ћазаћстанѕа ресми сапармен 1995 жылы 22

ћарашада келдi. Тќжiкстанда Ћазаћстан-

ныѓ +з елшiлiгi бар.

ТУЅАН ЖЕРIНIЃ

ТОПЫРАЅЫН ИIСКЕП

ЖАТСЫН

Кiндiгi Тќжiкстанда, тџсауы Ћазаћстан-

да кесiлген адамдар бiзде аз емес. Соныѓ

бiрi – +зiм. К+з алдыѓда елесi де ћалмаѕан

ел туралы к+ѓiлде не ћалушы едi. Бар

болѕаны – к+ргiм келедi, атам жатћан

аймаћћа барып таѕзым еткiм келедi. Бџл +зi

ес бiлгелi к+ѓiлде жљрген ойдыѓ бiрi

болатын. Соныѓ сќтi таяуда ѕана тљсiп,

ћазаћтар кеткелi жарты ѕасырдан астам

уаћыт +ткеннен кейiн, кезiнде бiздiѓ атала-

рымыз тџрѕан ћазаћ ауылыныѓ орнына

барып ћайттыћ. Сапарымызды Тќжiк-

станныѓ астанасы Душанбе ћаласынан

бастаѕан болатынбыз.

Таудыѓ алаћанында тџрѕандай сезiлген

Душанбе к+зге де, к+ѓiлге де ыстыћ к+рiндi.

Тќжiк аѕайындарымыз ћазаћтар секiлдi

аѓѕал да аћк+ѓiл екен. Жол-ж+некей ж+н

сџрай ћалсаћ, аѓћылдап, iшiндегiсiнiѓ

бќрiн аћтара салѕандай, бљге-шiгесiне дейiн

айтып, тљсiндiрiп жатады. Aзi бiлмесе,

басћа бiреуге телефон шалып, аныћ-

ћаныѕын сџрайды. Солай ж+н сџраѕан

кiсiмiздiѓ бiрi жолда тџрѕан МАИ

инспекторы болатын:

– Ћайда жљрсеѓiз де, менi џмытпаѓыз.

Мен – майор Омар! – дедi, ћоштасып

жатћанда ћолын аспанѕа ћарай бiр сiлтеп.

Он бiр адамнан ћџралѕан делегация

мљшелерiн Ћазаћстан Республикасыныѓ

Тќжiкстан Республикасындаѕы елшiлiгiнiѓ

љшiншi хатшысы Айдын Сансызбаев,

«Бќйтерек» ћазаћтар ћауымдастыѕыныѓ

т+райымы Зќуре Сќбетћалићызы Сами-

нова, ѕалым, журналист-жазушы, «Ћазаћ-

стан-Тќжiкстан» достыћ љйiнiѓ т+раѕасы

Абдусаттор Нуралиев бас ћосып, кљтiп

алды.

– Тќжiкстанда тџратын ћазаћтардыѓ

хал-жайымен танысуѕа сiздердiѓ алда-

рыѓызда Ћазаћстаннан ћоѕам ћайраткерi,

белгiлi журналист Дулат Ќбiш бастаѕан топ

келiп кеттi, – дедi Зќуре ханым.

– Иќ, олардыѓ ќзiрлеген бейнема-

териалын телеарнадан к+рдiк. Осындаѕы

ћазаћтардыѓ тџрмыс-тiршiлiгiн, кездесiп

отырѕан ћиындыћтарын ћозѕады, – дедi

Тљркiстандаѕы Ћожа Ахмет Яссауи атын-

даѕы халыћаралыћ ћазаћ-тљрiк универ-

ситетiнiѓ оћытушысы, тарих ѕылымыныѓ

докторы, профессор Хазретќлi Тџрсын. –

Бiз бiр кездерi осында +мiр сљрген ћазаћ-

тардыѓ тќжiк аѕайындарѕа деген достыћ

пейiлiн, ыстыћ ыћыласын жеткiзуге,

осында жерленген аталарымыздыѓ басына

барып, мiнќжат етiп, ћџран баѕыштауѕа

келдiк.

Бiздiѓ топ Душанбеден Нљрек жаћты

айналып, Пархар ауданына ћарай тура

тарттыћ. Кешегi кљнi Памир тауларыныѓ

бас айналдыратын асуларынан ќбден мезi

болѕандыћтан, ћайтар жолымызды да

алдын-ала аћылдасып алдыћ. Жарты

ћадам жаѓылыс бассаѓыз, ћџрдымнан бiр-

аћ шыѕаратын тљпсiз тереѓ к+рiнген ћџз-

жартастардыѓ жалпаћ далада еркiн басып

љйренген ћазаћтарѕа љрей тудыратыны да

рас.

Жол-ж+некейгi тексерiстерден кейiн

Пархарѕа (Фархор) келiп, ћонаћљйге

жайѕастыћ. Сќлем-саућаты тљзу, инабатты

ортада +зiмiздi еркiн сезiндiк. Бiр кездерi

бџл аймаћтарда ћазаћтар к+п болѕан-

дыћтан, жергiлiктi жџртшылыћтыѓ бќрiнiѓ

ыћылас-ниетi дџрыс. Жылы амандасып,

басын иiп, +здерiне тартып тџрады.

Ћонаћљйде кездескен љлкен аћсаћалмен

тiлдескен Ќбдiѕани к+кемiз:

– Ћазiр менiѓ баяѕы жорамды тауып

ќкелетiн болды, – дедi. К+п џзамай-аћ

аѓћылдаѕан бiр аћсаћал келiп, Ќбдiѕани

к+кемiзбен ћџшаћтаса кеттi. Тљбi

ферѕаналыћ +збек Ќбдiрќсiл Мџхиддинов

ћазаћша, +збекше араластыра с+йлеп, бiзге

к+п мќлiмет бердi.

– Сенiѓ атаѓ Ќуелбек шабандоз едi,

аћыры сол к+кпарда аттардыѓ астында

ћалып, содан ћайтыс болѕан. Ќкеѓ Ислам-

хан озат бригадир болды. Ћызыл Мќжiрде

ќлiге дейiн «Исламханныѓ жерi» деп

аталатын маћталыћ егiс алћабы бар, ертеѓ

апарып к+рсетемiн, – дедi ол. Мен осыдан

жарты ѕасырдай бџрын осында тџрѕан

басћа аѕайындарды да сџрастырып к+рiп

едiм, бќрiн танып-бiлiп отыр. Тiптi, сол

уаћыттаѕы 5-6 жасар балалардыѓ аттарына

дейiн атап шыћћанда, Ќдiрќсiл аканыѓ

зердесiнiѓ мыћтылыѕына ћайран ћалдыћ.

1928 жылѕы ћуѕын-сљргiн кезiнде бiрi

айдалып, бiрi атылып жатћан соѓ,

аталарымыз амалсыздан Ћазаћстандаѕы

атамекенiн тастап кете бастаѕан. Атаћты

кљйшi Ќлшекей Бектiбайџлы атамыз да

Тќжiкстанѕа сол шамада кеттi. Ауа к+шу

бiртiндеп т+рт-бес жылѕа дейiн созылып,

шыдамы бiткен бiздiѓ аталарымыз да 1932

жылы солай ћарай ауады. Тќжiк жерiнде

тура 32 жыл тџрды.

Атам да, ќкем де соѕыс жылдары ќскер-

ге ћатар алынып, бiрi еѓбек майданында,

екiншiсi ћан майданныѓ ортасында болып

келдi. Соѕыстан ћайтћан солдаттардыѓ

бќрi Тќжiкстанныѓ +сiп-+ркендеуiне

љлестерiн ћосып, +згелердiѓ алдында љлкен

абырой-беделге ие болѕан.

Осы ћазаћтар тџрѕан Ћызыл Мќжiр

ауылын тљгел аралап шыћтыћ. Баяѕы ћатар

жатћан љш ауылдыѓ басы ћосылып, љлкен

бiр шаруашылыћћа айналѕан екен. Кезiнде

Ќбдiрќсiл аканыѓ ќкесi «Ленин»

колхозыныѓ т+раѕасы болып љлкен ћызмет

iстептi. Aзi де оћыѕан-тоћыѕан агроном

екен, џзаћ жылдар бойы шаруашылыћтар-

дыѓ ќр саласын басћарѕан. Осы айналада

тџрып ћайтыс болѕан кiсiлер жерленген

«Ћазаћи мазарти» деп аталатын ћазаћ-

тардыѓ ћорымына барып, аталарымызѕа

ћџран баѕыштадыћ.

Ћызылорда облысы, Жаѓаћорѕан

ауданындаѕы атамекенiмiз Сыѕанаћ

ћорымында жерленген екi бiрдей ќжемнiѓ

(атам екi ќйел алѕан едi), ќкем Исламхан

жатћан жердiѓ басынан ала келген ћос уыс

топыраћты атамныѓ басына ћойдыћ. Туѕан

жерiнiѓ топыраѕын иiскеп жатсын дедiк.

«Ћызыл Мќжiр» тќжiктiѓ «мухочир» –

«ћызыл эммигранттар» деген с+зiнен

шыѕыпты. Тура Ауѕанстанныѓ шекара-

сында жайѕасћан елдi мекендi кезiнде

бiздiѓ ћазаћтар џйымдастырып, љлкен

шаруашылыћћа айналдырѕан екен.

– Жарты ѕасырдан астам осында

тџрып, аѕайын болып кеткен ћазаћтар елiне

к+ше бастаѕанда, бiз ћатты ренжiдiк.

Ћоштасуѕа ћимадыћ. Бќрiн тљсiнiп тџрсаћ

та, оларды жiбергiмiз келмедi. Амалсыздан,

ауылда +зiмiз ѕана ћалдыћ. Ћазаћтардыѓ

орны б+лек едi, – деп Ќбдiрќсiл ака аѕынан

аћтарылды.

Ќбекеѓ Ћызыл Мќжiрдегi тќжiк, +збек

аѕайындардыѓ љлкен ћарияларыныѓ

бiразыныѓ љйiне алып барды. Aздерiнiѓ

жастыћ шаћтарын естерiне тљсiрген ћария-

лар к+здерiне жас алып, бiр кездерi +здерi,

ќкелерi бiрге еѓбек еткен ћазаћ бауыр-

ларына деген ризашылыћтарын бiлдiрiп

жатты. Мџндаѕы ћазаћтар 60-жылдардан

бастап бiртiндеп атамекенге к+ше бастаѕан.

– Ћыздарымыз бойжете бастаѕан соѓ,

сол жаћта тџрмысћа шыѕып кетер деп

ћорћып, ертерек елге к+штiк ћой, – деп

отырушы едi марћџм шешем Хатшагљл.

Ќкемiз Ћазаћстандаѕы туѕан жерiне

ћайта к+шкенде мен есiмдi бiлмейтiн

сќбимiн, содан ба, тќжiк елiне барѕанда

ешћандай сезiмдi бастан кеше алмадым.

Жаѓа к+рген жер +зiнiѓ табиѕатымен там-

сандырып, халћыныѓ мейiрбандыѕымен,

кiшiпейiлдiгiмен ѕана есте ћалды.

АЛМАТЫ – ДУШАНБЕ –

ПАРХАР – АЛМАТЫ.