Ћала жќне иман 8-9 зиялыныѓ С*ЗI

№113 (5776) 21 ЋЫРКЉЙЕК 2019 ЖЫЛ

almaty-akshamу.kz

 almaty-aksham@mail.ru

8

САПАРНАМА

ТАЅДЫРЅА

жазылѕан

ТЌЖIКСТАН

Ќнуарбек ЌУЕЛБЕК

МАИ ЋЫЗМЕТКЕРI

НЕНI МЕЃЗЕДI?

Бiраз жыл бџрын Шымћалаѕа баратын

автобустан кешiкпесiн деп, ќпкемдi Т+ле би

к+шесiнiѓ бойына тоћтап, «Сайран» авто-

бекетiнiѓ жанынан асыѕыс тљсiруiме тура

келдi.

Ќпкем тљскен соѓ, орнымнан сќл

ћозѕалѕаным сол едi, МАИ инспекторы

таяѕын к+терiп шыѕа келдi. Ћџжаттарымды

сџрады. Жљргiзушi куќлiгiн бердiм. К+ѓiл

б+ле ћарап шыћћан украин џлтыныѓ

+кiлiнен шыћћан инспектор:

– Кешiрiѓiз, мен Ћытайдан келген,

Моѓѕолиядан келген, Aзбекстаннан келген

ћазаћтарды тљсiнемiн, сiз Тќжiкстанѕа

ћайдан тап болѕасыз? – дедi ћызыѕа.

Ћџжаттаѕы «Туѕан жерi: Тќжiкстан» деген

жазуѕа к+зi тљскен болу керек. Басћа бiреу

болса: «Aзiѓ Ћазаћстанда неѕып жљрсiѓ?»

дер ме едi, +зiмше сыпайылыћ

танытћандаѕы тљрiм ѕой:

– Ќкем Тќжiкстанда елшi болѕан, –

дедiм, аздап ћырсыћтыѕым џстап.

Шындыѕында, мџндай сџраћты МАИ

ћызметкерiне дейiн де талай адам ћойѕан

болатын. Ќлiге дейiн сџрап ћалатындар жоћ

емес. Ћазаћтыѓ тарыдай шашырап, жер-

ќлемге жайылѕаны сонау тљп-тџћияннан

басталѕан ќѓгiме екенiн, ата-бабаларымыз

+з замандарындаѕы саяси-экономикалыћ,

ћџрылымдыћ жаѕдайларѕа байланысты

талай жердi мекен еткенi туралы ћай

уаћытта айтып тауысарсыз. Оѕан Кеѓес

+кiметiнiѓ кезiндегi саяси ћуѕын-сљргiн мен

ашаршылыћ жылдарындаѕы ћасiреттi

ћосыѓыз...

Ћазаћтар репрессия жылдарыныѓ

+зiнде басы ауѕан жаћћа ауа к+шпеген,

бџрындары ћазаћтыѓ ата-бабалары тџрѕан,

+здерi жаћсы бiлетiн +ѓiрлерге ћарай бас

сауѕалап барѕан. Ол жайында арнайы к+п

айтылмаса да, тарихи деректер мен ћџжат-

тардыѓ бќрi соны айѕаћтап тџрады. Оѕан

кейiнгi жылдары ћолыма тиген бiр ѕана

кiтаптан љзiндi келтiрсем де жеткiлiктi

болар деймiн. «Тќжiкстандаѕы ћазаћтар»

деген бџл кiтаптыѓ авторы – «Ћазаћстан-

даѕы тќжiк, Тќжiкстандаѕы ћазаћ» аталып

жљрген жазушы-журналист, ѕалым Абду-

саттар Нуралиев. Оѓтљстiк Ћазаћстанда

туып-+скен, ћазiргi ЋазЏУ-дiѓ Журна-

листика факультетiн тќмамдаѕан Абдусат-

тар к+кемiз Душанбеде тџрады. Сол елдегi

Тќжiк-ћазаћ ћауымдастыѕыныѓ прези-

дентi.

Ол кiтабыныѓ алѕашћы беттерiнiѓ

+зiнде («Тќжiкстандаѕы ћазаћтар».

Нуралиев Абдусаттор (Абсаттор). Душанбе,

2017) еѓ керектi мќлiметтердi келтiре

бастаѕан.

«Aз заманында ћалыптасћан тарихи,

саяси, экономикалыћ жаѕдайѕа байла-

нысты Орталыћ Азия аумаѕында +мiр

сљрiп, тiршiлiк еткен халыћтар +зара бiр-

бiрiмен тыѕыз ћарым-ћатынас жасап

отырѕандыћтан, шекара, шеп деген де

болмаѕаны мќлiм. Бџл аймаћтаѕы халыћтар

ћоян-ћолтыћ араласып тiршiлiк кештi,

сондыћтан да бiр-бiрлерiнiѓ тiлiн, мќдениетi

мен дќстљрiн, ќдет-ѕџрпын жаћсы бiлдi. Бџл

халыћтардыѓ тарихы да, таѕдыры да к+п

жаѕдайда џћсас едi. Олар бiр-бiрiн жатсын-

бады. Мџны осында мекендеген елдiѓ халыћ

болып ћалыптасу тарихыныѓ мысалы да

айѕаћтай тљседi. Олар тiлдерiндегi айырма-

шылыћтары болмаса, бiр тамырдан тарал-

ѕан, бiр ћайнардан нќр алѕан тектес халыћ-

тар болатын, бауырлас ел едi. Орталыћ Азия

халыћтары iшiнде тљркi халћымен мейлiн-

ше етене араласћан, «iшек-ћарны арала-

сып» кеткен халыћ тќжiктер десе де болады.

Оны ћазаћ халћыныѓ џлы перзентi, ќлем

халыћтарыныѓ аћыл-ой ћазынасыныѓ

дамуына мол љлес ћосћан, екi елдiѓ т+л

перзентi деп атауѕа болатын ѕџлама ѕалым

М.Дулатидiѓ тарихи ћызметiнен де к+руге

болады.

М.Дулатидiѓ ата-бабалары билiк тiзгiнiн

ћолдарынан шыѕармаѕан Моѕолстанныѓ

аса ыћпалды, џлы ќмiрлерi болѕан. Олар

ханды да сайлап, мемлекеттiѓ iшкi-сыртћы

саясатын жљргiзуге ыћпал етiп отырѕан.

Болашаћ џлы ѕалым, оћымыстыныѓ ќкесi

Мџхаммед Хџсейiнге Жљнiс ханныѓ неме-

ресi Сџлтан Махмџд хан Џрат+бе уќлаятын

берiп, басћаруѕа жiбередi. Ол тоѕыз жыл

бойы осында билiк етедi, билiк етуiнiѓ

алтыншы жылында Мџхаммед Хайдар

дљниеге келедi. Бџл – 1499 жыл болатын.

Дулати +з еѓбегiнде ћай ћалада

туѕанын наћты ашып жазбаса да, ќкесi

Ташкент пен Џрат+бенi билеп тџрѕан-

дыћтан, оны осы дерекке сљйенiп, Џрат+-

беде туѕан десек те ћателеспес едiк.

Џрат+бе бљгiнде Тќжiкстан аумаѕын-

даѕы аудан орталыѕы, тарихы аса бай

уќлаят. М.Дулатидiѓ атаћты «Тарих-и

Рашидиiн» оћи отырып, моѕолдардыѓ-

ћазаћтардыѓ Ташкент, Џрат+бе, сондай-

аћ, Бадаћшан, Ќндiжан, Ферѕана жќне т.б.

сол замандаѕы iрi-iрi ћалаларында +мiр

сљрiп, саяси тiршiлiгiне белсендi атсалыс-

ћанын байћаймыз.

Тљрiк халыћтарыныѓ, соныѓ iшiнде,

ћазаћтардыѓ ћоныстанып, орныѕып,

билiкке араласып, ел басћару географиясы

аумаѕыныѓ џлан-ѕайыр жердi алып жатћа-

нын к+ремiз. Бџл, еѓ алдымен, сол кездегi

Моѕолстан мемлекетiнiѓ +ркендеп +суiмен,

шекарасыныѓ кеѓдiгiмен де тљсiндiруге

болатын жаѕдай. Ћазаћ халћыныѓ Орталыћ

Азияда еѓ мыћты џлыс болѕанын –

«Тарих-и Рашиди» айѕаћтайды. Сондыћ-

тан ћазаћ халћыныѓ 1924 жылѕы Орталыћ

Азияда жљргiзiлген территориялыћ меже-

леуден кейiн ћџрылѕан республикалар

аумаѕында, бџрынѕы ћоныстанѕан жерiнде

ћалып ћоюын осындай тарихи жаѕдаймен

тљсiндiруге болады. Ћазаћтар, ќсiресе,

Aзбекстан, Ћырѕызстан, Тљркiменстанда,

сондай-аћ Тќжiкстан Республикасында,

сонымен ћатар, Ресей, Моѓѕолия, Ћытайда,

Иранда орныѕып, сонда +мiр сљрiп келедi.

Демек, ћазаћтар дљние жљзiнiѓ еѓ џлы

елдерi Ресей, Ћытайда +мiр сљрiп жатћанын

атап +ткенiмiз ж+н.

...Ћазаћ-тќжiк тарихи, мќдени байла-

ныстарыныѓ тарихы тереѓде жатћанын айту

парыз ќрi азаматтыћ мiндетiмiз деп бiлемiн.

Мџхаммед Хайдар Дулатидiѓ мџрасын

зерттеушi-ѕалым, жазушы Мџхтар Ћазыбек

жазѕандай:

«Мџхаммед Хайдар Дулати – љндi-

ћазаћ ћана емес, ћазаћ-тќжiк тарихи, дип-

ломатиялыћ, мќдени байланыстар бас-

тауында тџрѕан џлы ѕалым, жазушы,

мемлекет ћайраткерi». Бiз +з еѓбегiмiзде

ћазаћтардыѓ бљгiнгi Тќжiкстан аумаѕында

тџрып, еѓбек етiп, +мiр сљрiп жатуын

Дулатидiѓ «Тарих-и Рашиди» атты

еѓбегiнде айтылатын тарихи жаѕдайларѕа

арћа сљйеп, деректерге сљйене отырып

баяндайтын болсаћ, ол – тарихи ќдiлеттiлiк

болады. Халыћтардыѓ џлы к+шi, мигра-

циясы бiр кљндiк, бiр жылдыћ мќселе емес,

ол џзаћ жылдарѕа созылып отырѕан

процесс. Халыћтар аралас-ћџралас тiршiлiк

ету барысында бiрiн-бiрi ќдеби, мќдени,

рухани ћазыналарымен байыта тљскенiн де

атап +ту лќзiм. Мќдени байланыс дамыѕан

тџста халыћтардыѓ рухани +суiн, гљлденуiн,

мќдени орталар к+бейiп, талантты адамдар

+ркен жайып отырѕанын байћаймыз.

Шыѕыс елдерiнде +ркениет +сiп, ћайта

+рлеу дќуiрiнiѓ ерте басталѕанына да

халыћтар арасындаѕы мќдени, ѕылыми,

рухани ортаныѓ мыћты болѕаны дќлел.

Ћазаћтардыѓ Тќжiкстан жерiнде тџраћ-

тап тџрып, еѓбек етiп, осы елдiѓ +сiп-

+ркендеуiне +з љлестерiн ћосћанына тарихи

деректер куќлiк бередi».

ТАЛАЙДЫ КRРГЕН

ТАУЛЫ ЋЫРАТ

Бџл жер жоћ жерден пайда болѕан мем-

лекет емес. Aз тарихы, +зiндiк даму жол-

дары бар ел. Тљрлi кiтаптардан б+лек,

ѕаламтор желiлерiнде де бџл ел жайындаѕы

аћпараттарды молынан кездестiруге

болады. Кешегi он бес одаћтас елдiѓ ћџра-

мына кiрген мемлекетте де басћа елдер-

дегiдей сан алуан тарихи жаѕдайлар

басынан +ткен.

Тарихи деректерге к+з жљргiртсек,

Тќжiкстан аумаѕын алѕашћы адамдар

т+менгi палеолит дќуiрiнен бастап ћоныс-

танѕан. Солтљстiк жќне оѓтљстiк Тќжiк-

станда т+менгi палеолит, мезолит

дќуiрлерiнiѓ ескерткiштерi к+птеп кездеседi.

Оѓтљстiк-батыс б+лiгiнен неолиттiк гиссар

мќдениетiнiѓ ескерткiштерi ашылѕан.

Ежелгi дќуiрде Тќжiкстан аумаѕында

Соѕды, Бактрия мемлекеттерi ћџрылды.

Бiздiѓ заманымыздан бџрын VI-IV

ѕасырларда Тќжiкстан жерi парсылардыѓ

(ћара Ахемен ќулетi) ћоластында болды.

Бiздiѓ заманымыздан бџрын 329 жылы

онда А.Македонскийдiѓ ќскерi басып кiрдi.

Македонский мемлекетi ыдыраѕаннан

кейiн Тќжiкстан жерiнiѓ бiр б+лiгi Селевки

мемлекетiнiѓ, бiздiѓ заманымыздан бџрын

III-II ѕасырларда едќуiр б+лiгi Грек-Бактрия

патшалыѕыныѓ ћџрамына кiрдi. Бiздiѓ

заманымыздан бџрын 140 жылы Тќжiкстан

жерiне к+шпелi Тохар ќулетi ене бастады.

Кушан кезеѓiнде (ћара Кушан патшалыѕы)

Тќжiкстанда iрi ћџрылыс-жайлар, сулан-

дыру жљйелерi салынды, ћол+нер дамыды.

Осы кезеѓде Тќжiкстанѕа Љндiстаннан

буддизм, Ираннан манихейлiк наным

келiп кiрдi, бiраћ негiзгi дiнi зороастризм

болып ћалды. 510 жылѕа ћарай Орталыћ

Азияда эфталиттер мемлекетi ћалыптасты.

563–67 жылы тљрiк тайпалары эфталиттердi

жеѓiп, Тќжiкстан жерi Батыс Тљрiк

ћаѕандыѕыныѓ ћџрамына ендi.

VIII ѕасырдыѓ ортасында елдi арабтар

жаулап алды. IX–XIII ѕасырларда Тќжiк-

стан Тахири мемлекетi мен Самани

мемлекетiнiѓ, Ѕазнауи сџлтандыѕыныѓ,

Ћарахан мемлекетiнiѓ, Ћараћытай

мемлекетiнiѓ, Хорезмнiѓ ћџрамында болды.

1221 жылы Тќжiкстанды Шыѓѕыс хан

ќскерi жаулап алып, Шаѕатай џлысына

баѕынды. XIV ѕасырдыѓ 2-жартысынан

Темiр мемлекетiнiѓ ћџрамына кiрдi. Темiр

ќулетi тџсында +нер, ѕылым, ќдебиет

жоѕары сатыѕа к+терiлдi. XVI ѕасырдыѓ

басында Тќжiкстан аумаѕы Шайбани

мемлекетiнiѓ ћџрамына ендi. Аштархан

ќулетi тџсында +зара ћырћысулар кљшейiп,

Хорезм, Балх, Бадахшан Бџхар хандыѕы-

нан б+лiнiп шыћты. 1740 жылы Тќжiкстан

жерiн Иран билеушiсi Нќдiр шах жаулап

алды. XVIII ѕасырдыѓ орта тџсына ћарай

Маѓѕыт ќулетi +кiмет басына келдi. XIX

ѕасырдыѓ 1-жартысында Тќжiкстан жерiн

Ћоћан хандыѕы мен Бџхар ќмiрлiгi +зара

б+лiстi. 1866 жылы 4 мамырда патшалыћ

Ресей ќскерлерi Ходженттi, 2 ћазанда Џра-

т+бенi жаулап алды. 1868 жылы 23 мау-

сымда Ресей мен Бџхар ќмiрлiгi арасында

жасалѕан шарт бойынша орыс ќскерлерi

жаулап алѕан барлыћ аумаћ империя

ћџрамына кiрдi. 1895 жылы орыс-аѕылшын

келiсiмi бойынша Памирдiѓ Ауѕанстанмен

шекарасы Пяндж +зенiмен белгiлендi.

Ћазiргi Тќжiкстанныѓ оѓтљстiк-батыс

жќне орталыћ б+лiктерi Бџхар ќмiрлiгiнiѓ,

ал ћалѕан б+лiгi Тљркiстан генерал-губер-

наторлыѕыныѓ Сырдария (1886 жылдан

кейiн Самарћанд) мен Ферѕана облыста-

рыныѓ ћџрамына ендi. Тќжiкстан жерiнiѓ

Ресейге ћараѕан б+лiгiнде отарлыћ билiк

органдары ћџрылып, жергiлiктi халыћты

ћанау ћарћынын кљшейттi. Тќжiкстан

жерiнде астыћ орнына маћта егуге к+п

к+ѓiл б+лiндi. Маћта Ресейдiѓ орталыћ

аудандарындаѕы фабрикаларѕа тасымал-

данды. Ауыл шаруашылыѕындаѕы мџндай

+згерiс +ѓiрге аштыћ ћаупiн тудырды.

1917 жылѕы Аћпан революциясынан

кейiн жергiлiктi халыћтыѓ мљддесiн ћорѕау

маћсатында Мџсылман комитетi ћџрылды.

Кеѓес +кiметiнiѓ орнауына жергiлiктi

халыћ тарапынан ћатты ћарсылыћ к+рсе-

тiлдi. Жергiлiктi халыћтыѓ басым б+лiгi

басмашылар ћозѕалысына тартылды. 1918–

1924 жылы Тќжiкстан аумаѕы Тљркiстан

кеѓес республикасы мен Бџхар халыћ

кеѓес республикасы ћџрамында болды.

1924 жылы 14 ћазанда КСРО БОАК тќжiк

халћына автономиялыћ республика ћџру

ћџћыѕын бердi. Тќжiк АКСР-iне Самар-