ҚОҒАМДЫҚ  ҚҰРЫЛЫМ  ЖӘНЕ  ӘЛЕУМЕТТІК  ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС

ҚОҒАМДЫҚ  ҚҰРЫЛЫМ  ЖӘНЕ  ӘЛЕУМЕТТІК  ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС
123
Case study: институттар ж оғал ған  кез
Жалпы, тарихқа қарасақ өндірістегі, қайта өндірудегі, білім саласында- 
ғы, адамзат қоғамының басқа да негізгі элементтеріндегі өзгерістер өте 
баяу жүрген. Бұл өзгерістер біртіндеп әрі үйлесімді түрде жүріп жатқан- 
дықтан  институттар  бір-бірін  қолдап,  адамдардың  қажеттіліктеріне 
жауап бере алатындай әрекет етіп отырды. Ал кей жағдайларда, керісін- 
ше, жаңа институттар пайда  болмай жатып ескі институттар, ескі рөл- 
дер мен тұғырлар жойылып кетіп отырды. Мұндай кездерде қауымдар 
мен ондағы адамдардың жаны жараланып, бір-бірінен ажырап қалады.
Анастасия  Шкилник  1985  жылы  шыққан  «Адам  махаббатынан 
күшті  у»  атты  кітабында  адамзаттың  осындай  бір  қайғылы  оқиға- 
сының  жылнамасын  жасады.  Онтарионың  солтүстік-батысындағы 
оджибуей үндістерінің ауыр тағдырына  басты назар аударылған бүл 
кітап жылдам әлеуметтік өзгеріске ұшыраған дәстүрлі қоғамдардың 
ахуалын түсіну үшін өте пайдалы.
Бүзылған  қоғам
1976  жылы  Канада  үкіметінің  Үндістер  проблемалары  жөніндегі  де­
партамент!  Шкилникті  оджибуей  қауымдастығының  520  адамнан 
түратын  Grassy  Narrows  резервациясына  жіберді.  Жақын  маңдағы 
өзен-көлдер сынап қалдықтарынан уланып, бүл қауымдастық соның 
экономикалық зардаптарын тартып жатқан.  Шкилникке үндістерге 
осы қиындықты жеңу жөнінде кеңес беру тапсырылды.
Grassy narrows - қожыраған қоғам  болатын.  Мұнда 40 градус қа- 
қаған аязда 6 жасар  балалар көшеде мае болып жүретін.  Канаданың 
басқа  аймақтарымен  салыстырғанда  мұнда  балалар  мен  ересектер- 
дің  өлім  деңгейі  өте  жоғары  болды.  Осы  өлімнің  шамамен  төрттен 
үші спирттік ішімдіктер  мен  есірткінің  салдары.  Ш килниктің жур- 
налға  шыққан  мақаласынан  алынған  мына  үзінді  Grassy  narrows 
түрғындарының басындағы қасіреттен хабар береді:
Жума. 
К өрш ім   к еш е  т ү н   о р т а с ы н д а   4 ж а с а р  Д о л о р есті  у й ін е н   ш а м а м е н  
3  ш а қ ы р ы м  ж е р д е іі қ о р ы қ т ы ң  м а ң ы н д а  ж а л ғ ы з  ж у р г е н  ж е р ін е н  т а у ы п  
а л ғ а н ы н  а й т т ы . Ол п о л и ц и я ғ а  х а б а р л а с қ а н , ә л г іл е р  істі т е р ге у  ү ш ін  қ ы з- 
д ы ң  ү й ін е   б а р ы п ты .  О лар  Д о л о р естің   3  ж а с а р   с ің л іс і Д и а н а н ы ң  бүры ш - 
та  б ү к т е г іл іп   ж ы л а п   ж а т қ а н ы н   кө р ед і.  Үй  қ а ң ы р а п   т ұ р ,  іш ер ге  т а м а қ  
ж о қ , б а р л ы қ т е р е з е л е р  с ы н ғ а н . П о л и ц и я  қ ы з д а р д ы ң а т а - а н а с ы  со д ан  бір 
к ү н  б ұ р ы н  К ен о р аға к е т іп , сол ж а қ т а   а р а қ  іш іп  ж ү р г е н ін  а н ы қ т а д ы .
Бұл балалардың ата-аналары сияқты  Grassy narrows резервация- 
сындағы  ересектердің  көпшілігі  маскүнемдікке  шалдыққан.  Көп 
адам жалақысын не жәрдемақысын ала сала  ақша таусылып,  есінен 
адасқанша арақ ішеді. Балалар көбіне ата-аналарының есінен айрыл- 
ғанын күтіп, сосын олардан қалған ішімдікті өздері ішіп қояды. Ішім- 
дік таппаса, олар желім я жанармай иіскейді.
Бүдан 20 жыл бұрын ғана  оджибуей гүлденген халық болған еді. 
Бұл қоғам қалайша толықтай күйреді?
1963 жы лға дейінгі оджибуей  қоғамы
Оджибуейлер  екі  ғасыр  бойы  ақ  адамдармен  араласып  тұрды.  1873 
жылы  олар  Канада  үкіметімен  арадағы  қарым-қатынасты  анықтап, 
шекараны нақтылайтын шартқа қол қойды.
Бұдан соң оджибуей қауымы ондаған жыл аңшылық-терімшілік 
дәстүрін сақтап  өмір  сүре  берді. Олардың басты институты -  отбасы
I 
Постиндустриялыққоғамақпарат 
I   шығаружәнеқызметкөрсету 
түрлерінің артуына негізделген. 
Құрама Штаттарда халықтүгелдей 
телефон қызметімен қамтылуы 
соныңайғағы.

124
4-ТАРАУ
болатын.  Әулетке  бауырлар  мен  олардың  әйелдері  және  балалары 
немесе  ерлі-зайыптылар,  олардың  үйленбеген  ұл-қыздары,  үйлен- 
ген келін-балалары және немерелері кіретін. Олардың үйлері не ша- 
тырлары бір-бірімен жапсарластырылып, басқа  әулеттің үйлерінен 
кемінде 800 метрдей қаш ықтыққа салынатын.
Барлық  экономикалық  шаруаларды  әулет  атқарды.  Олардың 
жұмысы жыл мезгіліне қарай әркелкі болып келетін. Жаздың соңы, 
күздің басында  әулеттер  қарақат теріп,  жабайы  күріш жинады,  ал 
қыста  аңшылықпен  айналысты.  Осы  шаруаның  бәріне  бүкіл  әу- 
лет қатысты,  олар  үнемі  бірге  жиналып,  жұмыс  қайда  болса  сонда 
көшіп-қонып  жүрді.  Ерлер  аң  аулады,  әйелдер  теріні  өңдеп,  ет  да- 
йындады, ал қарттар мүмкіндігінше көмектесті, жастар да олардың 
қажетіне жарап отырды. Осылайша, әулет жаздың соңынан көктем- 
нің соңына дейін көшіп-қонып жүрді.
Басты  экономикалық  және  білім  беру  ұйымы  болумен  қатар, 
әулет әлеуметтік  бақылаудың  басты  құралы  болды.  Әулет  ақсақал- 
дары  ережелерді  енгізіп,  оны  бұзғандарды  жазалап  отырды.  Бұған 
қоса,  діни  рәсімдердің  көпшілігін  ақсақалдар  өткізді.  Оджибуей 
қоғамындағы әулеттердің арасы шашыраңқы  болғанымен әр  әулет, 
негізінен,  өзін  қамтамасыз  ететін  еді,  олар  басқа  әулеттермен  тек 
қыз  алысып,  қыз  берісу  кезінде  не  рәсімдік  іс-шараларда  ғана  ара- 
ласып отыратын.
Ақ адамдар мәдениеті әкелген бастапқы өзгерістер бұл өмір сал- 
тын бұза қоймады. Тіпті үндістердің көп балаларын қыс айларында 
оқуға  алып  кететін  мектеп-интернаттардың  ашылуы  да  оджибуей 
қоғамына  бәлендей  эсер  етпеді.  Мектеп-интернаттар  оджибуейлер- 
дің басты әлеуметтік институттарын бүзған жоқ. Балалар жазда үй- 
леріне қайтып келгенде, әулет адамдары оларға  оджибуей мәдение- 
ті мен әлеуметтік құрылымын үйретіп жіберетін.
Өзгеріс
Алайда  1963  жылы  үкімет  «оджибуейлер  заманауи  қоғамға  айна- 
луы керек» деген шешім қабылдады.  Осы мақсатта бүкіл оджибуей 
қауымдастығын  ескі  резервациядан  6  шақырымдай  қашықтықта- 
ғы  үкімет  салған  жаңа  үйлерге  көшірді.  Жаңа  жерде  дәретхана  да, 
жол да, мектеп те, қысқасы «өркениеттің» бәрі болды. Ескі мен жаңа 
қауымдастықтың  арасындағы  айырмашылық  байырғы  оджибуей 
институттарының  арасын  жалғап  тұрған  нәзік  байланысты  күл- 
парша етті.
Біріншіден,  ескі  қауымда  үйлер  әулеттегі  орнына  қарамастан 
туыстық  тәртіппен  жақындастырып  салынатын.  Жаңа  тәртіп  сал- 
дарынан  туыстық  топтар  физикалық  бірлік  ретінде  өміршең  бол- 
май қалды.  Екіншіден,  интернаттардың орнына жергілікті мектеп 
салынғандықтан әйелдер күйеулерімен бірге ұзақ жорыққа шығып, 
аң  аулауға  бармай,  балаларына  қарап  үйде  қалуға  мәжбүр  болды. 
Соның  кесірінен  ересек  әйелдер  бір  түннің  ішінде  өндірушіден тү- 
тынушыға  айналып  шыға  келді,  бұл  олардың  күйеулерімен  және 
қоғамдастықпен арадағы дәстүрлі байланысты бұзды. Әйелдер мен 
балалар  үйден кете  алмайтындықтан  еркектер  ұзақ жолға жалғыз 
шығуға  мәжбүр  болды.  Ерлер  бала-шағасын қалдырып кетуді қала- 
мағандықтан  аңшылық  жорықтары  бірнеше  аптадан  бірнеше  күн- 
ге дейін қысқарды.  Сөйтіп,  аңшылық жорық бүкіл отбасының өмір 
салты  болудан  қалды.  Трансұлттық  корпорацияға  қарайтын  қағаз 
зауыты  резервация  маңындағы  өзен-көлдерді  улап,  ондағы  сынап- 
тың  мөлшері  қауіпті  деңгейге  жеткендіктен  үкімет  1970  жылғы 
мамыр  айында  бұл  маңайда  балық  аулауға  мүлде  тыйым  салды.