ДЕНСАУЛ ЫҚ  ЖӘНЕ  ДЕНСАУЛЫҚ  САҚТАУ

ДЕНСАУЛ ЫҚ  ЖӘНЕ  ДЕНСАУЛЫҚ  САҚТАУ
289
I 
Денсаулыққа сенім моделі 
I   ретінде көптеген адамдар шылым 
шегудің қатері аз деп есептейді, 
шылымқорлықты жасөспірім кезеңде 
бастайды деп болжауға болады.
көрсетеді.  Мысалы,  мектептерде  газды  сусыны  бар  автомат -   асха- 
наның  алдыңғы  бөлігінде  орналасқан,  сонымен  бірге  спорт  залда 
жаттығулар  сабақ  кестесінен  алынып  тасталған  (Nestle  2002:  22; 
Apovian,  2004;  Gerberding  &  Marks,  2004;  Weitz,  2012).  10.1-картасын- 
да  АҚШ-та  семіздіктің  таралуы  көрсетілген.  Қалған  жеті  фактор 
әртүрлі  жолдармен  мезгілсіз  қайтыс  болуға  алып  келеді.  Ішімдік 
және  заңсыз  есірткі  бей-берекет жыныстық  қатынасқа  түсуді  арт- 
тырады. Ішімдік, автокөлік, қару-жарақ және заңсыз есірткі өлімге 
әкелетін оқиғалар тудырады. Алкоголь, ластану, талғамсыз жыныс- 
тық қатынас және  егілетін заңсыз  есірткілерден қатерлі  ісік,  гепа­
тит және басқа да аурулар пайда болады.
Микродеңгейдегі жауаптар: денсаулыққа 
сенім үлгісі
Неліктен адамдар өз денсаулығына қатер төндіретін әдеттерге қүмар? 
Немесе  сүрақты  жағымдырақ  етіп  қойып  көрейік:  неліктен  адам­
дар  денсаулығын  сақтайтын  әдеттерді  қалыптастыруға  ұмтылмай- 
ды?  Әлеуметтанушылар  «адамдар  денсаулық  сақтауға  бағытталған 
әдет-дағдыларды  қабылдай  ма»  деген  сұраққа  жауап  беретін  төрт 
шартты анықтады, олар жалпы «денсаулыққа сенім моделі» деп ата- 
лады (Becker, 1974,1993). Ол шарттар:
1.  Жеке  адамдар  белгілі  бір  ауруға  шалдығу  қатері  бар  деп  ойлау 
керек.
2.  Оларды аса қауіпті деп санау керек.
3.  Алдын алу шаралары ол қауіпті азайтады деп ойлау керек.
4.  Алдын алу шараларын жүзеге асыру үшін қаржылық, эмоционал- 
дық, физикалық және басқа да кедергілерді елемеу керек.
Питтсбург  Стилерстің  (Pittsburgh  Steelers)  қорғаушысы  Бен  Рот- 
лисбергердіц (Ben Roethlisberger) бастан кешкен оқиғасы келесі модель- 
ді (Ұғымдардың қорытындысы: Денсаулыққа сенім үлгісі) дәлелдейді.
Денсаулыққа сенім моделі- 
жеке тұлғалар денсаулығына аса 
қауіпті қатер бар, әдеттерді өзгерту 
ол қауіпті азайтады деп сенсе 
және ол үшін ешбір кедергілерді 
елемесе, салауатты әдеттер 
қалыптасады деген пайым.
19 
251

290
10-ТАРАУ
10.1-КАРТА. АҚШ-тағы семіздіктіңтаралу аймағьі
Семіздікке шалдыққан адамдар саны Оцтүстік аймақта басым, ал Батыс аймақта аздау, бірақешбір штат семіздіктіңтөменгі 
деңгейін көрсете алмайды. Семіздік деңгейінің өсуі, ең алдымен, тамақтануға және физикалық ортаның өзгеруіне байланысты. 
Әлеуметтік желі осы қалыптасқан заңдылықтарды нығайтуға септігін тигізуде.
ДЕРЕККӨЗ: Centers for Disease Control and Prevention, 2011
Семіздік деңгейі
ІШТым жоғары: 30-35% 
Cm Өте жоғары: 25-29% 
бЗЖоғары: 21-24%
2006 жылы маусым айында  Ротлисбергер мотоциклмен жол апатына 
ұшырап, миы  шайқалып, жарақат алады.  Қорғаныш дулыға  апат ке- 
зінде өлім қаупінің үштен бірін, миға зақым келуінің үштен екісін се- 
йілтетіні белгілі (National Highway Traffic  Safety Administration,  2005). 
Демек, ол қорғаныш дулығасын кимеген.
Осы  оқыс  оқиғадан  кейін  Ротлисбергер  енді  мотоциклді  дулыға 
кимей айдамауға сөз берді. Апатқа ұшырау қаупінің растығына, апат 
зардаптары  күрделі,  тіпті  қаза  табу  мүмкін екеніне көзі жетті.  Авто- 
көліктің алдыңғы әйнегіне басымен соғылып, қорғаныш дулыға өлім 
мен бас жарақатын алу қаупін барынша төмендететінін түсінді. Осы- 
ны түсінген соң, дулығаның бағасы мен ыңғайсыздығы секілді нәрсе- 
лер оған үлкен кедергі болып көрінбеді.
Макродеңгейдегі жауаптар: 
ауру туғызушылар
Бір  қарағанда,  алдын  алуға  болатын  өлімдердің  көпшілігіне  жа- 
гымсыз  әдеттер  себеп  болады.  Қалай  болғанда  да,  адамдар  Бен  Рот­
лисбергер  секілді  өз  мүмкіндіктерін  асыра  бағалап,  темекі  шегуді, 
қару қолдануды, талғамсыз жыныстық қатынасқа түсуді қауіпті деп 
санамайды.
Бұл таңдаулар кең әлеуметтік тұрғыдан жасалады. Егер мұның

ДЕНСАУЛЫҚ  ЖӘНЕ  ДЕНСАУЛЫҚ  САҚТАУ
291
әлеуметтік  ықпалын  тереңірек  зерделесек,  Маккинлей  (1994)  ауру 
туғызуш ылар  деп  өлімге  әкелетін  әдеттер  мен  сондай  әлеуметтік 
жағдайды қолдайтын топтарды айтқанын түсінеміз. Мысалы, теме- 
кі тартуға, сыра ішуге, жүйрік автокөлік айдауға, тапанша ұстауға, 
тәтті  тағамдарды  көп  жеуге  жұрттың  бәрі  құмар.  Бірақ  оларға  осы 
заттарды  ұнамды,  қалаулы  ететін  -   өндірушілер.  Өз  өнімдерінің 
қаншалықты  қауіпті  немесе  қауіпсіз  болуын,  жарнамасын  кімге 
және  қалай  жеткізуді,  өнім  сатылатын  орындарды  анықтайтын  - 
солар. Мысалы,  автокөлік өндірушілер жол талғамайтын көліктер- 
ді  басқа  автокөлікгер  үшін  қауіпсіз  ететін  бамперлерге  қарсы  бол- 
ды,  газды  сусын  өндірушілер  өзінің  жоғары  калориялы  өнімдерін 
мектепте  сату  құқығы  үшін  күресті.  Ал темекі  өндірушілер  жасөс- 
пірімдер  арасында  темекі  тартуға  себепкер  болды.  Джо  Кэмелдің 
компаниясы жастарға  арналған музыкалық концерттер мен фести- 
вальдерді демеу секілді айла-тәсілдер қолданды. (Weitz, 2012).
Өлімнің  басқа  негізгі  себептеріне  жеке  адамның  қалауының 
маңызы  шамалы  (Weitz, 2012).  Адамдар қауіпті пестицидтермен жұ- 
мыс  істейді,  құрамында  қауіпті  химиялық  элементтер  бар  заңсыз 
есірткіні  ағзасына  енгізеді және  адам  өміріне  қауіп төндіретін  қор- 
ғасын  құбырлы  пәтерлерде  өмір  сүреді,  өйткені  оларда  өзге  таңдау 
жасауға мүмкіндік жоқ. Олай болса, жұмысшыларды қауіпті жағдай- 
да  жұмыс  істеуге  мәжбүрлейтін  корпорациялар,  жекеменшігіндегі 
ғимаратына  жөндеу жүргізбейтін  үй  иелері,  есірткі  бақылауын же- 
ңілдету үшін  оны  заңдастыруға  қарсы  саясаткерлер -  ауруды  туғы- 
зушылар  болғаны.  Ақырында,  бәрібір  күтетін  ешқандай  жақсылық 
жоқ  деген  ойдағы  адамдар  тоқаш  жеуден  бастап,  есірткі  қабылдау, 
сақтану  құралдарынсыз  жыныстық  қатынастар  сияқты  қауіпті  іс-
Ауру туындатушылар -өлімге 
әкелетін әдеттер мен сондай 
әлеуметтік жагдайды қолдайтын 
және одан өз пайдасын көретін 
топтар.
Үғы м д а р д ы ң  қоры ты нды сы
Денсаулыққа сенім моделі
А дам д арды қ 
сал ам атты  әдеттерді 
қ ал ы п тасты р у ы  
біриеше себепке 
байлаы ы сты
С ал ам атты  әдеттерд і қ а л ы п  гасты ру 
М үм кін 
М үм кін емес
Ауруға душ ар болуы  
м ү м кін  деп сенеді:
Жасы қыры қтагы , 
созы лмалы  бронхитпен 
ауы раты н, ш ы лы м  шегетін 
адам өкпенің қатерлі ісігі 
ауруы на уш ырау қаупі бар 
деп ойлайды.
16 жасар жасөспірім 
ж ы ны сты қ жолмен 
берілетін ауру маған 
ж ұқпайды , өйткені 
денсаулығым м ы қты  деп 
ойлайды.
Денсаулы ғына 
төнген қатер аса 
қауіпті деп сенеді:
Ө кпенің қатерлі ісік 
ауруы жанга батады жәие 
өлімге әкеледі деп сенеді 
және балалары н әкесіз 
қалды ргы сы келмейді.
Ж ы ны сты қж олм ен 
берілетін аурудаи 
емделу оңайдеп 
ойлайды.
Алдын алу 
ш аралары  қауіп ті 
азай тады  деп сенеді:
Қатерді, темекі тартқанды  
тоқтату арқылы  
төмендетуге болады деп 
сенеді.
Сақтану қуралдары
венерологиялық
аурулардан
қорғайты ны на сенбейді.
Алдын алу 
ш аралары н 
атқару үш ін ешбір 
кедергілерді 
елемейді.
Отбасы жэне достары 
тем екіні тастауға 
ш ақы рады  және солай 
ақш асы н үнемдей алады.
Мүшеқапсыз ж ы ны сты қ 
қаты настан ғана лэззат 
алады.