Методические рекомендации «читательская деятельность школьника»

105 
 
Шетелдік авторлардың есімдері ғылыми жұмыс жазылған тілде беріледі.
 
Бұдан  әрі  жақшаларда  тегі  мен  аты-жөнінің  түпнұсқасы  жазылады.
 
Отандық 
ғылымға  кеңінен  танымал  шетелдік  авторға  сілтеме  берілсе,  түпнұсқа  атын 
қосымша жазу талап етілмейді, мысалы: 
1.
 
Түсіндіру  идеясының  ең  қызықты  психологиялық  нұсқаларының  бірі 
іске  асыру  –  ол  биологиялық  және  әлеуметтік  мұқтаждықтармен  қатар, 
психологиялық  қажеттіліктер  деп  аталатын  топты  -  қиялға,  пікір  мен 
символдыққа  негізделген  С.  Мадди  (S.  Maddi),  қажеттіліктерінің  теориясы 
болып табылады. 
2.  «Қатаң  детерминизмнің»  экстремалды  нұсқасы  -  бұл  Фрейдтің 
психоанализі, ол адамның өзінің өткен кезеңімен толығымен қарастырады ... 
3.  Шетелдік  авторлардың  есімдерін  және  атын  дұрыс  пайдалану  үшін 
оларды  орыс  тіліне  аудару  дәстүрін  ұқсас  тақырыптағы  орыс  тіліндегі 
басылымдарға сілтеме жасау керек.
 
Авторлардың есімдері бұрын орыс тіліндегі 
дереккөздерінде  айтылмаған  жағдайда  авторлардың  аты-жөні  мен  тегі  туралы 
транслитерациялау,  олардың  аты-жөні  мен  тегі  шетел  тілдеріндегі 
транслитерация ережелеріне сәйкес жасалғаны дұрыс. 
Еске  сала  кетейік,  басқа  адамдардың  ой-саналарын,
 
авторға  сілтеме 
жасамаған  мәтіндер  мен  оның  шығармаларын  шығару  плагиат  деп  аталады 
және қылмыстық құқық бұзушылық болып табылады. 
Ғылыми  жұмысқа  сілтеме  жасаған  шетелдік  терминдер  жұмыстың 
жазылған  тіліне  аударылады.  Шетел  терминдерін  аударғанда,  алдымен  орыс 
тіліндегі  басылымдардағы  аударма  дәстүрін  тексеріңіз.
 
Аударма  табылмаса 
немесе  жұмыс  авторының  дәлме-дәл  болып  көрінсе,  ол  аударманың  өз 
нұсқасын  ұсынуы  мүмкін  (бұл  терминді  орыс  тіліндегі  аудармаға  аудару 
дәстүрін және аударманың авторлық нұсқасын дәлелдеу керек). 
Арнайы  терминдер әдетте  автордың  аты-жөні жалпыға белгілі болмаған 
жағдайда  немесе  автормен  бірінші  рет  аударылған  жағдайда,  аударманың 
қасына жақшаға аударманың түпнұсқасын жазуды ұсынылады. 
Авторға  тиесілі  емес  шет  тілінде ұсынылған  арнайы  терминдерді  дұрыс 
аудару  үшін  ағылшын  тіліндегі  дереккөзінің  резюмесін  яғни,  қысқаша 
мазмұнын табуға кеңес береміз (резюме, яғни қысқаша мазмұн қазіргі заманғы 
шетелдік  ғылыми  басылымдардың  көпшілігінің  электрондық  дерекқорда 
ұсынылған). 
Шетелдік  дереккөздер  мәтінінің  фрагменттері  келтірілген  кезде, 
дәйексөздер автордың аудармасындағы негізгі мәтіннің тілінде көрсетілуі тиіс. 
Егер  автор  аударманың  дұрыстығына  сенімді  болмаса,  онда  астарлы  сөздер 
(парафраз) қолданылады. 
Шетелдік  ғылыми  жұмыстарды  дәйектендіргенде  және  аударғанда 
аударманың  стандартты  электронды  құралдарды  пайдаланбағандарыңыз  жөн.
 
Арнайы психологиялық терминдер мен ұғымдар арнайы сөздіктерді пайдалана 
отырып  аударылуы  керек,  сондай-ақ  тиісті  салада  қабылданған  аударма 
дәстүрімен салыстырылады. 
XX  ғасырдың  басына  дейін  отандық  басылымдарға  библиографиялық 
сілтемелер,
 
ескі емлесі арқылы жарияланған,
 
ескірген әріптерді пайдалану,
 
емле 

106 
 
мен  пунктуацияның  қазіргі  заманғы  ережелеріне  сәйкес
 
қазіргі  заманға  сай 
ауыстыру  арқылы  беріледі.  Осындай  жарияланымдардан  алынған 
дәйексөздерде емле мен пунктуацияның қазіргі заманғы ережелеріне сәйкестігі 
беріледі,
 
егер  жұмыстың  мақсаттары  мен  міндеттері  келтірілген  мәтіннің 
ерекшеліктерін сақтауды талап етпесе,
 
ол туындының авторымен ескеруі керек. 
Кейде  (ғылыми  жұмыстарда  -  өте  сирек  кездеседі),  дәйексөз 
материалында  жарияланбаған  ауызша  баяндама  ұсынылады.
 
Мұндай 
жағдайларда  жұмыс  мәтіні  материалдың  жеке  сұхбаттан  алынғанын, 
өтініш авторы мен әңгімелесудің күнін көрсететіледі, мысалы: 
«Лев  Семенович  әр  оқушының  тағдырын  және  жұмысын  жете  түсініп, 
хаттарға  әрдайым  жауап  беріп  отырды»  (11.11.1988  жылы  Н.Г.  Морозовамен 
әңгімелесунен  алынған  үзінді  (Л.С.  Выготскийдің  отбасылық  мұрағатында 
сақталған). 
Заңнамалық  және  ведомстволық  актілер  ресми  жарияланымдарда 
келтірілген, дереккөздер үшін қайталама дәйексөз ұсынылмайды.
 
Заңнамалық 
және ведомстволық актілерге сілтеме жасай отырып, дәйексөз жазу кезінде ең 
соңғы жаңартуларға сәйкес жасалғанына көз жеткізіңіз. 
Өлеңдерді  сілтеме  жасаудың  өзіндік  ерекшеліктеріне  қарай:  өлеңдер 
жолдарын  академиялық  немесе  басқа  беделді  басылымдарда  қалай 
орналастырған болса, сол тәртіппен орналастырған жөн, мысалы: 
М.Ю.  Лермонтовтың  «Отчего»  өлеңі  жоғарыда  айтылғандарға  жақсы 
мысал, бола алады. 
Мне грустно, потому что я тебя люблю, 
И знаю: молодость цветущую твою 
Не пощадит молвы коварное, гоненье. 
За каждый светлый день иль сладкое мгновенье 
Слезами и тоской заплатишь ты судьбе. 
Мне грустно... потому что весело тебе. 
Өлеңнің «көркемдік мәртебесі» туралы абстракциялаймыз және ақынның 
«
өмірлік ішкі сезімі» сәттерінің бірі жайында құжат ретінде қараймыз [52].  
КІТАППЕН ЖҰМЫС ІСТЕУ ТӘСІЛДЕРІН ПАЙДАЛАНУҒА 
АРНАЛҒАН ҰСЫНЫСТАР 
Мәтінге жоспар құру тәсілі. Бұл жоспар мазмұнын бірізділігін және оны 
жалпылауына,  дереккөздің  мазмұнның  жадында  тез  қалпына  келтіруге 
көмектеседі.
 
Егер  жоспар  жақсы  жасалған  болса,  тезистер  мен  конспектілер 
алмастыра  алады.  Жоспар  жасалған  жазбаларды  жақсартуға  көмектеседі.
 
Конспектіге жоспар құру маңызды ақпараттың қалып қоймағанын және мазмұн 
логиканың  бұзылмағанын  тексеруге  көмектеседі.
 
Сондай-ақ,  бұл  жоспар 
дереккөздерімен  ұзақ  уақыт  жұмыс  істеуге  көмектеседі.  Әрбір  параграфқа 
немесе  оқулықтың  тарауларына  арналған  жоспар  жасасаңыз  -  қайталау  ең  аз 
уақытты  алады,  сіз  кез-келген  фрагменті  жадында  дереу  қалпына  келтіре 
аласыз.
 
Жоспар  толықтай  меңгергенін  ескеруге  көмектеседі.  Бұл  мәтіннің 
бірнеше  бетін  толық  жоспарлауға,  жұмыстың  қалай  жақсарып,  жүзеге  асуын 
тексеру  назар  аударуда  басты  рол  алады.
 
Жоспарды  көз  жүгіртіп  қарап  шығу