A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына

136
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
Јзгергiштiгiнi¦ вариациялыє єатары, тЎжiрибе жолымен вариациялыє єатар алу 
жЎне реакция кЈлемiнi¦ єисыє сызы¬ын жасау. Зертхана жµмысыны¦ негiзгi 
ережелерiн ны¬айту. А¬за белгiлерiн сыртєы орта шараларыны¦ Ўсерiмен Јзгеруi. 
Модификациялыє Јзгергiштiктi¦ статистикалыє за¦дылыєтары. А¬зада орташа 
белгiлердi¦ кЈп кездесу себептерi.
Жабдыєтар  (Ўрбiр  Їстелге): биологиялыє объектiлер жиынты¬ы, асбµршає 
тµєымы, дЎн, бидай сабаєтары, алма жапыраєтары, Їйе¦кi жапыраєтары, та¬ы 
басєалар. ўрєайсысы 100 тЇйiрден кем болмауы керек.
ТЎсiлдiк µсыныстар:
Оєытушы модификациялыє Јзгергiштiктi¦ статистикалыє за¦дылыєтары, 
кЈрсетiлiп отыр¬ан объектiлер туралы єысєаша мЎлiмет бередi.
Сабаєты¦ барысы.
1. Зертхана жµмысын Јткiзудi¦ маєсаты, мiндетi, шы¬арылатын єорытындылар 
жайлы нµсєаулар беру. 2. Сабаєты жЇргiзу. 3. Зертхана жµмысыны¦ єорытындысы 
туралы жалпылама Ў¦гiме.
Нµсєаулыє карточка:
а) бiр Јсiмдiк жапыра¬ын тµєымына, дЎнiне жЎне сабаєтарыны¦ µзынды¬ына 
єарап реттестiр.
б) жапыраєты¦ µзынды¬ын Јлше, алын¬ан мЎлiметтердi дЎптерi¦е жаз.
Жапыраєтарды¦ бiрдей µзындыєєа ие бол¬андарын сана жЎне кестеге енгiз:
в) Јзгергiштiктi графиктiк тµр¬ыдан кЈрсететiн вариациялыє єисыє сызыєты 
сыз;
г) формуланы пайдаланып орташа Їлкендiктi шы¬ар:
 
М — орташа  Їлкендiк,  V — варианттар, R — кездестiру  жиiлiгi,  n — нысан  саны, 
— та¦дау  белгiсi.
XIII  тарау
 
 
Адам генетикасы
§ 58.  Адам генетикасын зерттеу Ўдiстерi
Жапырає µзынды¬ы
Жапыраєтарды¦ саны
v, см
n, дана
Адам генетикасы адамзат Їшiн тµрмыста аса ма¦ызды бол¬аны 
се беп тi сы жылдары о¬ан єызы¬у арта тЇсуде. јазiргi уаєытта 
адамда 4000­¬а жуыє єалыпты жЎне патологиялыє белгiлердi¦ тµєым 
єуалай тыны бiр шама зерттелген. Тµєым єуалаушылыє Јлшемдерге 

137
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
Белгiлер
Доминанттар
Рецессивтер
Бµйра шаш (гетерозиготаларда тарам­тарам)
Шашты¦ ерте тЈгiлуi
Сары емес шаш
јой кЈздi
Секпiлдер
Аласа бой
Полидактилия (артыєша саусаєтар болуы)
јатты шаш
јалыпты шаш
Сары шаш
КЈк яки єара тЇстi
Секпiлдердi¦ болмауы
Орташа бой
Бармаєтар саныны¦ єалыпты болуы
байланысты ауру ларды¦ бар екендiгi аныєтал¬ан. Сол ауруларды дµрыс 
аныєтауды¦, оларды¦ алдын алу мен емдеудi¦ ма¦ызы Їлкен. Адамды 
генетикалыє жол мен тексеру Ўдiстерi жасал¬аннан кейiн осындай та­
быстар¬а єол жеткiзiлдi.
Адамны¦ тµєым єуалаушылы¬ын зерттеу Ўдiстерi. Адамны¦ тµєым  
єуалаушы лы¬ын зерттеу бiраз єиыншылыєтар ту¬ызады. Барша¬а аян, 
эксперимен талдыє генетика Ўдiстерiн адам¬а енгiзуге болмайды. Адам 
баяу дамиды, кЎмелетке бiраз кеш жетедi. Кейбiр отбасы перзент­
терiнi¦ саны бiршама кемiрек болады. Мµндай жа¬дайлар адам тµєым 
єуалау шылы¬ын зерттеуде єиыншылыє ту¬ызады. Адам генетикасын 
зерттеуде тЈмендегi негiзгi: генеалогиялыє, егiздiк, цитогенетикалыє, 
биохимия лыє, популя циялыє, онтогенетикалыє Ўдiстер пайдаланыла­
ды. Ендi осы Ўдiстерге єысєаша сипаттама берейiк.
Генеалогиялыє  Ўдiс адамдарды¦ мЇмкiндiгiнше кЈбiрек санда¬ы 
нЎсiлiн зерттеуден єµралады. Осыны пайдаланып, адамны¦ кЈптеген 
белгiлерiн, соны¦ iшiнде нЎсiлдiк ауруларды¦ тµєым єуалауын аныєтау 
мЇмкiн. Адамны¦ Мендель за¦дарына сЎйкес тµєым єуалайтын 
белгiлерiнен бiрнешеуi тЈменде мысал ретiнде келтiрiлдi.
Адамда¬ы єабiлет, талант жЎне басєа єасиеттердi¦ дамуы нЎсiлдiк 
факторлар¬а байланысты екендiгi генеалогиялыє Ўдiспен аныєтал¬ан. 
Мысалы, музыка¬а, математика¬а бейiмдiлiк пен єабiлет.
Адамдарды¦ генотипiне байланысты тЇрлi рухани аурулар, соны¦ 
iшiнде талантты¦ пайда болуы Ўлеуметтiк орта¬а да байланысты екенi 
белгiлi.  КЈптеген ауруларды¦ рецессивтiк жа¬дайда нЎсiлден­нЎсiлге 
Јте тiнi генеалогиялыє Ўдiспен аныєтал¬ан. Соны¦ iшiнде: єант диа­
бетi, ту ма кере¦дiк, гемофилия, шизофренияны¦ (ауыр рухани сырєат) 
кейбiр тЇрлерi.
Тек рецессивтiк гендер емес, доминант гендермен де белгiленетiн 
нЎсiлдiк ауруларды брахидактилия яки єысєасаусаєтылыє, кЈз пер­

138
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
десiнi¦ соєыр лыєєа алып келетiн нЎсiлдiк дегенерациясы, Јкпе ау­
руына бейiм дiлiк секiлдiлер де генеалогиялыє Ўдiс кЈмегiмен нЎсiл­
ден­нЎсiлге Јтетiнi аныєтал¬ан.
Егiздiк  Ўдiсi белгiлердi¦ егiздерде дамуын зерттеуден єµрал¬ан. 
Адамда егiздер екi тЇрлi болуы белгiлi. Кейбiр жа¬дайларда бiреу емес, 
екеу (Јте сирек жа¬дайда Їшеу жЎне тiптi тЈртеу) жµмыртєа жасушасы 
µрыєтанады. Егiздер бiр жµмыртєа жасушасынан жЎне Ўр тЇрлi жµ­
мыртєа жасушасынан дамиды. Бiр жµмыртєа жасушасынан дамы¬ан 
егiздер бiр жынысты жЎне бiр­бiрiне Јте µєсас болады. Бµл тЇсiнiктi. 
¤йткенi олар бiр тЇрдегi генотипте, ал оларды¦ арасында¬ы айыр­
машылыє тек єорша¬ан орта Ўсерiне байла нысты. ўр тЇрлi жµмыртєа­
дан дамы¬ан егiздерде егiз емес а¬а­iнi яки Ўпке­сi¦лi сияєты бiр­бiрiне 
µєсастыє, бiр тЇрлi яки Ўр тЇрлi жынысты болады. 
Цитогенетикалыє  Ўдiс сы кезде Їлкен ма¦ыз¬а ие болды. Ол 
адамда кездесетiн нЎсiлдiк ауруларды¦ себептерiн тЇсiнiп алу Їшiн 
ба¬алы мате риалдар бередi. Генетика тiлiмен айтєанда, нЎсiлдiк ау­
рулар мутациялардан єµралып, оларды¦ кЈпшiлiгi рецессивтiк бола­
ды. Бµл Ўдiс адамны¦ хромосомалар жина¬ында кЈрiнетiн дЎрежедегi 
Јзгерiстердi зерттеу мЇмкiндiгiн бередi. Хромосома мутацияларыны¦ 
хромосомалар саны яки єµрылысыны¦ байєаларлыє Јзгерiстерiмен 
сипатталатын тобы бар. Адамда мµндай мутациялар цитогенетикалыє 
Ўдiспен аныєталады. Сы жылдары кез келген адамны¦ хромосома 
санын о¬ан еш єандай зиян келтiрмей, о¦ай жЎне тез зерттеуге мЇм­
кiндiк беретiн жа¦а Ўдiстер ойлап табылды. Мµнда єан лейкоциттерi 
37
о
С­де єорек ортасына тЇсiрiп єойылады да, сол жерде олар бЈлiнедi. 
Олардан хромосомалар саны мен єµрылысы кЈрiнiп тµратын препарат­
тар дайындалады. Кейiнi рек адам хромосомаларын арнайы бояулармен 
бояу Ўдiстерi ойлап табыл ды, олар хромосомалар санын санап, есеп­
теуден басєа кейбiр хромосо маларда¬ы бiрталай нЎзiк Јзгерiстердi де 
зерттеуге мЇмкiндiк бередi.
Биохимиялыє Ўдiс. Адамда кездесетiн Јте кЈп патологиялыє жа¬дай­
лар зат алмасуыны¦ Ўдеттегiдей Їдерiсiндегi тЇрлi Јзгерiстердi¦ жЇзеге 
асуына байланысты болады, мµны тиiстi биохимиялыє Ўдiстермен 
аныєтау¬а болады. Бµл Ўдiстi¦ кЈмегiмен єант диабетi ауруыны¦ се­
бептерi зерттеледi. Бµл ауру асєазанасты (µйєы) безiнi¦ єалыпты єыз­
метiнi¦ бµзылуына байланысты болады, бµл без єан¬а инсулин гор­
монын аз бЈлiп шы¬арады. НЎтижеде єанда¬ы єант мЈлшерi кЈбейiп, 
адам а¬засында¬ы заттар алмасуында тере¦ Јзгерiстер байєалады.