A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына

129
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
9— Биология, 9­сынып
XII  тарау
 
 
¤згергiштiк за¦дары
§ 55.  Жыныстыє (генотиптiк) Јзгергiштiк
3.  јозаны¦ жемiс бµта¬ы шектелмеген (S) гЇлтЎждi жапыраєтары сары­лимон 
тЇстегi (U) пiшiнi жемiс бµта¬ы шектелген (s), гЇлтЎждi жапыраєтары ашыє 
сары тЇстi (u) пiшiнмен тоза¦датыл¬анда, 1/4 бЈлiгi шектелмеген жемiс 
бµта¬ы, гЇлтЎждi жапыраєтары сары­лимон тЇстi, 1/4 бЈлiгi шектелген жемiс 
бµта¬ы, гЇлтЎждi жапыраєтары сары­лимон тЇстi, 1/4 бЈлiгi шектелмеген 
жемiс бµта¬ы, гЇлтЎждi жапыраєтары ашыє сары тЇстi жЎне 1/4 бЈлiгi 
шектелген жемiс бµта¬ы, гЇлтЎждi жапыраєтары ашыє сары тЇстi Јсiмдiктер 
алын¬ан. Тоза¦дату¬а єатысєан ата­ана пiшiндерiнi¦ генотипiн аныєта.
4. Асбµршаєты¦ µзын сабаєты, ає гЇлтЎждi жапыраєты пiшiнi єысєа сабаєты, 
єызыл гЇлтЎждi жапыраєты пiшiнiмен тоза¦датыл¬ан, F
1
­да
 
120 µзын 
сабаєты, єызыл гЇлтЎждi жапыраєты, G
2
­да 720 Јсiмдiк пайда болады:
а) F
1 
неше тЇрлi генотипке ие болады? 
b) F
1 
неше тЇрлi гамета жасайды?
v) F
2
­дегi Јсiмдiктердi¦ нешеуi µзын сабаєты, єызыл гЇлтЎждi жапыраєты 
болады?
g) F
1
­дегi Јсiмдiктердi¦ нешеуi µзын сабаєты, ає гЇлтЎждi жапыраєты болады?
5. Асєабає жемiсi етiнi¦ ає тЇсi (B) сары тЇсi (b) Їстiнен, жемiсiнi¦ диск 
тЎрiздес пiшiнi (D) домалає пiшiнi (d) Їстiнен доминанттыє етедi. 
ТЈмендегiше генотипке ие пiшiндер Јзара тоза¦датылса єандай нЎтиже 
алынады?
а) BbDd x bbdd  b) BbDD x Bbdd  v) Bbdd x bbDd
6. Асбµршаєты¦ дЎнiнi¦ тЇсi мен пiшiнi бойынша дигетерозигота тЇрi дЎн тЇсi 
жЎне пiшiнi бойынша рецессивтiк белгiлi тЇрiмен тоза¦датылса, оларды¦ 
тµєымы єандай тЇсте жЎне пiшiнде болады?
 
А¬за генотипiнi¦ Јзгеруiмен жЇретiн жЎне бiрнеше µрпаєтарда 
саєталатын Јзгергiштiктi тµєым єуалауда¬ы Јзгергiштiк дейдi. Кейде 
аныє кЈзге тЇсетiн Јзгерiстер болады, олар¬а: єысєа аяєты єой ларды¦ 
пайда болуы, тауыєтарда єауырсынны¦ болмауы (130­беттегi 66.(а) 
жЎне (б) суреттер), мысыє саусаєтарыны¦ айыр болуы, пигменттердi¦ 
болмауы (альбинизм), адамдарда саусаєтарды¦ єысєа болуы (130­беттегi 
67­сурет) жЎне кЈп саусаєтылыє (полидактилия) (131­беттегi 68­сурет) 
сияєтыларды мысал етiп кЈрсетуге болады.
Кенет пайда болатын жЎне тµраєты тЇрде тµєым єуалайтын Јзге­
рiстердi¦ нЎтижесiнде хош иiстi бµршаєты¦ єысєа сабаєты сµрыпта­

130
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
ры, єабат­єабат тЎжжапырає жасайтын Јсiмдiктер жЎне Јте кЈп басєа 
белгiлер пайда бол¬ан. КЈбiнесе олар Јте µсає, бiрає елеулi Јзгерiске 
µшырайтын Јзгерiстер болып есептеледi.
Генетикалыє материалды¦ жыныстыє Јзгеруi мутациялар делiнедi.
Мутациялар геннi¦ яки хромосоманы¦ єµрылысыны¦ Јзгеруi 
арєылы пайда болады жЎне тЇрлер iшiндегi сан алуандылыєты¦ бiр­
ден­бiр єайнар кЈзi болып єызмет етедi.
Мутацияны¦ пайда болуыны¦ сипатталуы. Мутациялар доминанттыє 
жЎне рецессивтiк болады. Оларды¦ кЈпшiлiгi рецессивтi, гетерозигота 
жа¬дайында¬ы а¬заларда жасырын тЇрде кездеседi. Бµл жа¬дай тЇрдi¦ 
 
Адамда¬ы єысєа саусаєтылыє:
A  
                                                         
67­сурет.
A  солда єалыпты єол жЎне о¦ жа¬ында єысєа саусаєтылыє; 
Б  Їлкен саусає сЇйектерiнi¦ артєы жа¬ынан кЈрiнуi жЎне бiрiгуi.
2
66­сурет.
Доминант  мутация — Ўтештi¦ 
мойнында єауырсынны¦ болмауы 
(А); єалыпты (1) жЎне мутант, 
єауырсынсыз (2)
 
балапан (Б)
.
А
Б
1
Б
2

131
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
Јмiр сЇруi Їшiн аса ма¦ызды. ўдетте мутациялар зиянды болып табы­
лады, а¬заны¦ нЎзiк тепе­те¦дiгiндегi биохимиялыє Їдерiстер єµрылы­
сына Јзгерiстер енгiзедi. Доминанттыє мутация¬а ие а¬залар гомо жЎне 
гетерозигота жа¬дайларда кЈп жасамайды жЎне жеке дамуды¦ ал¬ашєы 
басєыштарында­ає жойылады. Сыртєы ортаны¦ Јзгеруi нЎтижесiнде 
алдын зиянды бол¬ан мутациялар, кейiн а¬за¬а пайдалы Ўсер кЈрсетуi 
мЇмкiн. Мµндай мутацияларды тасымалдайтын а¬залар таби¬и та¦далу 
нЎтижесiнде iрiктеледi.
Мутацияларды¦ пайда болу орындары. Мутациялар генеративтi жЎне 
сома тикалыє болуы мЇмкiн. Жыныстыє жасушаларда пайда бол¬ан 
мута циялар осы а¬за белгiлерiнi¦ кЈрiнуiне Ўсер етпейдi, ол тек кейiн­
гi µрпаєтарда бiлiнедi. Мµндай мутациялар генеративтiк мутациялар 
делiнедi. Егер сома тикалыє жасушаларды¦ гендерi Јзгерсе, мµндай му­
тациялар сол а¬заны¦ Јзiнде бiлiнедi жЎне жыныстыє кЈбеюде кейiнгi 
µрпаєєа Јтпейдi. Бiрає жыныссыз кЈбеюде, егер а¬за жасушадан яки 
жасушалар жина¬ынан кЈбейiп жатса жЎне мутация¬а µшыра¬ан ген 
болса, мµндай мутациялар соматикалыє мутациялар деп аталады, олар 
кейiнгi µрпаєтар¬а Јтуi мЇмкiн. 
¤сiмдiктануда соматикалыє мутациялар мЎдени Јсiмдiктердi¦ жа¦а 
сµрыптарын табуда ке¦ пайдаланылады.
Мутацияларды¦  пайда  болу  дЎрежелерi. Бiр ген тЈ¦iрегiндегi бiр 
яки бiрнеше нуклеотидтердi¦ Јзгеруiне яки алмасуына байланысты 
мутация лар  гендi немесе нЇктелiк мутациялар деп аталады. Олар 
аєуыздар єµры лысына Јзгерiстер енгiзедi, я¬ни полипептид тiзбектегi 
аминєышєыл дарды¦ кезектiлiгi жа¦арады, сонымен єатар аєуыз мо­
лекуласыны¦ функционалдыє белсендiлiгi Јзгередi.
Адамда артыєша 
саусаєты¦ болуы. 
68­сурет.