Тəуелсіз айнымалылықты бақылаудың басты екі негізгі тəсіл айырады. Бұл тəсілдер эмперикалық зерттеулердің
екі типтің негізіне жатады: олар белсенді жəне енжар. Физикада белсенді қызметтік əдіс (эксперимент) жəне
коммуникативтік (əңгімелесу), ал енжарға –бақылау жəне өлшеу жатады. Енжар əдісті сонымен қатар жүйеленген
тіркеу немесе жүйеленген бақылау деп аталады.
Экспериментте тəуелсіз айнымалылықты бақылау белсенді манипуляциялау көмегімен өңдіріледі.
Зерттеуді жоспарлауда көрінген принциптер белсенді жəне енжар зерттеулер жоспарының қалыптасуына
бағытталған.
Эксперимент нəтижесінде бірнеше бақылау қабылдаулары сыртқы айнымалылықтарға əсер етеді:
1.Сыртқы айнымалылықтар элиминациясы
2.Шарттардың тұрақтылығы
3.Балансировка
4.Контор балансировка
5.Рандализация
Бұл қабылдаулар бөлек айнымалылықтардың жағынан əрекеттерден түгелдей арылмайды,алайда оның
орындалуы өзіндік профилактикалық процедура болып табылады.
1.Элиминация.Жай түрі, бірақ мүмкіндігінше орындалуына «радикалды» бақылау тəсілі.Экспериментальді
жағдайда мынадай амалмен констукциялайды, яғни сыртқы айнымалылықтағы қандай да бір қатысуды
ескерту.Мыс; психифизикалық зертханаларда көбінесе экспериментальдық камера орналастырады,ол
зерттелушін айқайдан, діріл əрекеттерінен ,жəне электро магниттің сыртқы дауыстардан оқшаулындырады.Бірақ
көбінесе сыртқы айнымалықтардың əсерін элементтеу мүмкін емес.Мыс;мынадай айнымалылықтарды шығаруды
елестету қиын яғни олар жыныс,класс немесе интеллект,
2.Тұрақты шарттарды құру.Егер экспериментальдық жағдайлардан сыртқы айнымалылықтарды шығару
мүмкін болмаса, онда зерттеулə оны өзгермейтін қылады.Осындай əсерде сыртқы айнымалылық барлық
зерттеулерде де өзгеріссіз болады, бүкіл маңызды тəуелсіз айнымалылықтарда да, жəне ол барлық, эксперимент
ұзақтығында да болады.Алайда бұл стратегия эффект араластыру түгел қашғызбайды.Эксперимент жүргізгенде
зерттеуші сырқы кеңістік уақыттың шартты өзгерпеуге тырысады.Көбінесе экспериментальдық сынау,немесе
бақылау барлық зерттеушілермен бір уақытта, аптаның сол бір күнінде өткізіледі,мыс; дүйсенбі таңғы сағат
9.Алайда бұл эффект араласуынан құтылуына кепіл берілмейді.
Зерттеуді өткізудегі техниканы стандарттайды жəне экспериментальды орындағы құрал-саймандарды
стандарттау кажет.
Зерттеуші қосымша айнымалылқтарды тұрақты етуге талаптанады,зерттеуге маңызды жекелік мінездемелерімен
топтағы зерттеушілерді теңістіру.
Экспериментатор барлық зерттеушілерге бірдей нұсқауды ұсынуы қажет. Ол өзінің интонациясы мен даусының
күшін сақтауы қажет.Магнитафонға инструкцияны жазу ұсынылады жəне жазудыұсынуы болады.
3.Балансировка. Мынадай жағдайда,яғни экспериментті өткізудегі тұрақты шарт құру мүмкіндігі болмайды
немесе шарттың тұрақтылығы жеткіліксіз болғанда, эффектіні балансировкалау техникасын сыртқы
айнымалылықтар əрекетінен қолданады.Балансировка екі жағдайларда қолданылады:
1.Егер сырты айнымалылықты теңестіру мүмкін болса;
2.Егер оны теңестіріп жəне осы айнымалылықты бақылауға арнайы алгоритмді жүргізсе.
Балансировка тəсілі өзгешесіз сырты айнымалылықтарға əсерін қарастырамыз.Ол мынадан тұрады,яғни
эксперимент жоспарында бақылайтын тобы кіреді.Бақылау топтарындағы экспериментальдық зерттеу, сол
экспериментальдық зерттеу шарттарындағыдай топқа жүреді.Тек айнымалылығы,экспериментальдық əрекет
зерттеушіге ғана орындалады. Бақылау тобындағы осындай тəуелді айнымалылықтардың өзгеруі тек сыртқы
айнымалылықтарға сертті,ал эксперименталдыда –сыртқы жəне тəуелсіз айнымалылықтардың бірлескен
əрекетімен. Əрине, бұнымен əрбір сыртқы айнымалылықтардың өзгеше əсерін бөлуге болмайды жəне сол
тəуелсіз айнымалылықтың ерекшілік əсерін айнымалылықтар дара əсер эффектісі үшін бөлуге болмайды.
1.Бақылау тобын пайдаланумен балансировкалау тəсілі.
2. Сыртқы айнымалылықтар эффект бөлінуінің балансировка тəсілі.
Тəуелсіз айнымалылыққа оны немесе басқа сыртқы айнымалылар қалай əсер ететінін анықтау үшінбір болса да
бақылау тобы бар жоспарды жүргізеді. Жалпы жағдайда бақылау тобының саны экспериментальдық жоспарда.
N=n+1,қайда n-ол сыртқы айнымалылықтар болуы қажет. Екінші бақылау топтары эксперименттальдық шартқа
сиады, бұнда сыртқы айнымалылықтардың біреуінің əрекеті шығады, бұл эксперименттальдық тəуелсіз
айнымалылығына жəне бірінші бақылау тобына əсер етеді. Бірінші жəне екінші бақылау топтарының
айырмашылығы бұл сыртқы айнымалылықтардың біреуінің ерекше əсерін бөліп көрсету.
Қиын эксперименттерде бірнеше айнымалылықтарды бір уақытта балансировка жүргізіледі.Интеллект тестелеуде
экспериментатор жынысы зерттелушінің əрекетіне əсер етуі, есепке алынуы мысал бола алады. Бізде екі топ
зерттелуші, ер адам жəне əйел адам жəне екі экспериментатор (ер жəне əйел адам).
Эксперимент жоспары желесі бейне бойынша көрінуі мүмкін.
Топ 1 (Эксперимент)
Топ 2 (Бақылау)
1.Ер адамдар-экспериментатор ер адам.
1.Ер адамдар-экспериментатор ер адам.
2.Ер адамдар-экспериментатор əйел.
2.Ер адамдар-экспериментатор əйел.
3.Əйелдер-экспериментатор ер адам.
3.Əйелдер-экспериментатор ер адам.
4.Əйелдер-экспериментатор əйел.
4.Əйелдер-экспериментатор əйел.
4.Конторбалансировка.Бұл қабылдау қосымша айнымалылықтар қабылдауы көбінесе экспериментатор өзіне
бірнеше серияларды қосқанда қолданылады.Зерттелуші кезек-кезек əртүрлі шарттарда болады, жəне \алдындағы
шарт ілесуші шарттардың эффект əсерін өзгертуі мүмкін. Мысалға: дифференциалды есту сезімталдығын
зерттеуде бəрібір емес, қандай дауыс , қатты немесе тыныш зерттелушіге қайсысы бірінші , ал қайсысы екінші
көрінгені бəрəбір емес. Сонымен бірге интеллект толтырудағы тесттен зерттелушіге тапсырманың ретін көрсету
маңызды:жайдан күрделіге немесе күрделіден жайға.Бірінші жағдайда көбірек интеллектуальды дамыған
зерттелушілер көп шаршайды жəне мотивация сын жоғалтады басқаларына қарағанда. Яғни олар көп тапсырма
санын шешуге мəжбүр болады.
Екінші нұсқауда азырақ интеллектуалды дамыған зерттелушілер тақырыпты көргенде сəттілік стресін сезінеді
жəне оның көбірек интеллектуалды əріптесіне қарағанда ол көп тақырыпты шешуге мəжбүр болады. Осындай
жағдайда жалғастырушы эффектілерін жою жəне эффект нəтижесінде контрбалансировканы қолданады.Оның
мағынасы мынадан тұрады ,əртүрлі тапсырмалардың ретімен көрінуі, стимулдар бір топтың əсері тапсырманың
басқа ретін көрінуімен.
5.Рандализация. Яғни популяциядағы əрбір мүшел эксперементке қатысушы қылуға тең мүмкіндікті кепілдік
береді. Əрбір таңдуға сайланған кісіге реттік нөмір иемделенеді,ол эксперименталдық жəне бақылау топтарына
зерттелушілерді таңдау.Ол кездей соқ нөмір таблица көмегі арқылы өткізіледі.
4.Рандализация эксперимент нəтижесінде зерттелушілердің индивыдуалды жағдай жасайтын тəсіл болып
табылады.
Рандализация екі жағдайда пайдаланылады:
1.Эксперименталды жағдайларда сыртқы айнымалылыларымен басқаруды білгенде,алайда бізде бақылаудағы бір
техниканы пайдалануға қатысқан.
2.Біз қандайда бір эксперименталды жағдайда сыртқы айнымалылықты операциялағанды болжаймыз, алайда біз
оны өзгешелей алмаймыз жəне басқа техника да айырбастай алмаймыз.
Көп мамандардың пікірінше, соның ішінде Кэмпбеллде рандализация процедурасының нəтижесінде топтарды
теңестіру жалғыз сенімді элиминизация тəсілі сыртқы айнымалылылардың тəуелді айнымалыға əсері. Кэмпбелл
яғни эксперименталдық əсер алдында рандализацияны яғни топты теңестірудегі тəсіл деп анықтады.Басқа
тəсілдер,мысалы барлық салыстыру əдістері, үшінші болып мінезделеді жəне ол валидті емес нəтижеге əкеледі.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1.
Тəуелді айнымалылық дегеніміз не?
2.
Тəуелсіз айнымалылық дегеніміз не?
3.
Айнымалылықтардың арақатынасы қандай?
4.
Айнымалылықтарды бақылау қалай жүреді?
№16 Дəріс.
Тақырып: Психологиялық өлшеудің классикалық теориясы.
Дəрістің мазмұны.
1.Психологиялық өлшеудің классикалық теориясы.
Достарыңызбен бөлісу: |
