ҚазаҚстан Республикасының білім және ғылым министРлігі а и. артемьев, с.Қ. мырзалы ғылым таРиХы және ФилОсОФиЯсы

286

Қазіргі заманғы қоғамдарда болмыс тұжырымдамасы емес, ие болу, 

иелену үстемдік ететін болды. Нәтижесінде, «жинақтау», «нарықтық», 

біреуге  арқа  сүйеу,  яғни  «масылдық»  сияқты  әлеуметтік  сипаттар 

қалыптасып келеді.

Ал  адамның  өзінің  тіршілік  етуінің  шынайы  мағыналарынан 

алшақтауының  аса  көрнекті  мысалы  «азаттықтан  қашу»,  есірткі  мен 

араққұмарлықтың батпағына бату және әлеуметтік ауытқушылықтың 

басқа да түрлері болып отыр.

Науқас  қоғамды  емдеп  жазуға  бола  ма?  Э.Фроммның  пікірінше, 

ол  үшін:  «гуманистік  жоспарлауды»  іске  асыру,  оны  өмірге 

енгізу  керек,  иеленудің  жинақтаушы  психологиясынан  арылып, 

басқарудың  «қитұрқы»  формаларынан  және  басқа  да  кемшіліктерден 

бас  тарту  қажет.  Қоғамды  басқарудың  гуманистік  формалары 

қарапайым  адамдардың  өмірдің  әлеуметтік  мәселелеріне,  болмыс 

құндылықтарының  басымдығына,  шығармашылық  істе  тұлғаның  өз-

өзін жетілдіруге қызығушылығы оянуына жеткізер еді.

Сонымен  бірге  Э.Фромм  адамның  тіршілік  етуінің  жойылмайтын 

қасіретті жақтарын да көрсетеді. Олар «адам – кеңістік пен уақытта 

шектеулі,  өмір  мен  өлім  арасында  жүретін  және  әрекет  ететін  тірі 

тіршілік иесі» деген тұжырымға байланысты. Сондықтан ол шектеулі 

өмірінің барысында өзінің барлық дарындылығын ашып көрсетіп, ал-

дына қойған мақсат-міндеттерін іске асырып үлгіре алмайды.

Бірақ  тіпті  осы  жағдайда  да  тіршілік  етудің:  ие  болу  немесе  болу 

(өзі)  деген  екі  тәсілі  орын  алады.  Біріншісінде  тұжырымға:  «Өзімде 

не бар, нені тұтынамын – мен солмын» деген ереже алынады. Фромм 

жекешілдер  мен  тұтынушылар  –  консумистерге  (лат.  –  consume  – 

тұтынамын)  Бұдданың  жеке  меншікке  ұмтылмау  туралы  ұранын 

ұмытпауды  еске  салады.  Иса  Мәсіх:  «Бар  әлемді  иеленген,  ал  өзін 

жоғалтқан адамға ештеңе де жұбаныш бола алмайды», – деген. Маркс 

«байлық та – кедейлік сияқты кемістік» екенін айтып, болмыстың қақ 

ортасында болуға кеңес береді, бұл көп иеленудің қажеті жоқ дегенді 

білдіреді  (бұл  жерде  Фромм  Маркстің  «шынайы»,  әлі  бұрмаланып 

үлгірмеген  пікіріне  сілтеме  жасаған).  Адам  болмысының  модальдығы 

(лат. modus – тәсіл, рай (тіл біліміндегі. – Аудармашы) – «тәуелсіздік, 

еркіндік және сыни ақыл-ойдың болуы». Болмыстың маңызды сипат-

тамасы – белсенді болу, бірақ сыртқы әбігершілік мағынасында емес, 

ішкі өнімділік мағынасында. Бұл – жаңару, жетілу, сүю, өз «МЕНінің» 

оқшау мекенінен шығу деген сөз.

Фромм  Маркс  еңбектерінің  орасан  зор  әсерін  сезді.  Фрейд  пен 

Маркс  идеяларын  салыстыра  келе,  олардың  арасындағы  қарама-

287

қайшылықтарды  көрсете  отырып,  ол  басқа  бір  синтез  құруға 

әрекеттенді. Сондықтан да Фромм көбінесе тұлғаның маркстік идеяға 

бағытталған  теоретигі  деп  аталып  жүрді,  бірақ  оған  өзін  диалектика 

гуманисі деп атаған ұнайтын.

Фроммның  ойынша,  адам  тұлғасы  нақты  бір  қоғам  беретін 

мүмкіндіктерге сәйкес дамыса, ал әлеуметтік сипат осы қоғамның та-

лаптарына сай дамиды.

Фромм  әлеуметтік  сипаттың  өзіне  замандас  қоғамнан  тапқан: 

ұсынылатын  (рецепт  сияқты),  пайдаланушылық,  жинақтаушы, 

нарықтық  және  өнімділік  сияқты  бес  тұрпатын  ажыратып  көрсеткен 

және суреттеген.

Бұл  тұрпаттар  жеке  тұлғаның  әлемге  және  бір-бірлеріне 

қатынасының  тәсілі  болып  табылады.  Аталғандардың  соңғысын 

ғана  Фромм  дұрыс  және  Маркстің  «еркін,  саналы  белсенділік»  деп 

атағанына  сай  деп  бағалайды.  Ол  сипаттың  тағы  екі:  өлі  нәрсеге 

бағытталушылықты  іске  асыратын  жансыз  (Маркс  бойынша:  «Өлі 

ұрпақтардың  дәстүрлері  тірілердің  санасын  қорқынышты  түстей  ба-

сып,  ауырлатады»)  және  оған  қарама-қарсы  –  өмірге  деген  сүйіспен-

шілікті іске асыратын жанды тұрпатын суреттейді.

Адам  мен  қоғамның  қатынастары  мәселесінің  Фромм  үшін  үлкен 

маңызы  болды  және  оған  үнемі  қайта  оралып  отырды.  Ол  төмендегі 

ережелердің шынайылығына сенді:

а) адам жаратылысынан мәнді табиғатқа ие;

ә)  қоғамды  адамдар  осы  мәнді  табиғат  жүзеге  асыра  алуы  үшін 

құрған;

б)  осы  уақытқа  дейін  бірде-бір  қоғам  толығымен  адамның  негізгі 

мұқтаждықтарын елемеді;

в) бірақ ондай қоғам құрылуы мүмкін.

Сөйтіп,  Фрейд  және  оның  ізбасарлары  айтқан  психосараптамалық 

идеялар  әртүрлі  теориялық  ұстанымдарды  білдірсе  де,  сол  заманғы 

Батыстың  әлеуметтік  философиясының,  психологиясының,  әлеумет-

тануының  тұжырымдамалық  құрылымына  және  гуманитарлық  ғы-

лымдардың тұтас кешеніне табиғи байланыстылықпен енді.

8.10. модернизм және постмодернизм

Модернизм  –  кең  түрдегі  жалпымәдени  құбылыс,  соған  сәйкес 

ғылым, мораль және өнер мәдениеттің дербес саласы болып табылады 

және олардың әрқайсысы өз ерекшеліктеріне және өз дамуының логи-

касына сай дамуға тиіс.

288

«Модернизм»  деген  ұғымның  өзі  бірмағыналықтан  алыс 

жатқандықтан,  бұл  жерде  мүлдем  әртүрлі  түсініктерге  кең  жол  ашы-

лады. Орыс тілінде бұл термин, басқа еуропалық тілдерге қарағанда, 

тым  тар  мағынасында  қолданылады.  Сол  себепті  орыс  тіліндегі 

қолдануында  «модерн»  –  эстетикалық  ұғым.  Ол  өнер  тарихында 

белгілі  бір  дәуірге  және  белгілі  бір  көркем  стильмен  (мысалы,  XIX 

ғасырдың  соңы,  XX  ғасырдың  басындағы  сәулет  құбылысы  сияқты 

модерн) бекітілген. Ал еуропалық тілдерде «модерн» тым ұзақ кезеңді, 

бастауы әдетте Жаңа заманға жатқызылатын кезеңді белгілейді. Бірақ 

терминнің  өзі  ерте  Ортағасырда  пайда  болған.  Модернистер  деп 

Қасиетті  Жазудың  қағидалық  мәтінімен  келіспеген  және  оның  жаңа, 

шіркеу бекіткеннен бөлек нұсқасын ұсынған христиандар аталған. 

Сонымен,  модернизм  (лат.  modernus  –  жаңа,  қазіргі  заманға  сай)  – 

мәдениеттану,  өнертану,  әдебиеттану,  дінтану  және  философия-

да  әртүрлі  мектептерді,  стильдерді,  жаңашылдыққа  және  алдыңғы 

дәстүрлерді  қайта  қарауға,  тіпті  олардан  қол  үзуге  бағытталған 

ағымдар мен стратегияларды сипаттау үшін пайдаланылатын термин.

Ал  ғылымда  әлі  күнге  дейін  модернизмнің  жалпыға  бірдей 

қабылданған  тұжырымдамасы  қалыптаспағандықтан,  әртүрлі  автор-

лар бұл терминді түрлі-түрлі мағыналарда қолданады.

Әдетте, модернизмге төмендегілер жатқызылады:

–  бейнелеу  өнерінде  –  импрессионизм  және  постимпрессионизм, 

модерн,  символизм,  фовизм

1

,  кубизм

2

,  футуризм

3

,  дадаизм

4

,  сюрреа-

лизм

5

, экспрессионизм, абстракционизм және басқалары;

–  әдебиетте  –  Ш.Бодлер,  О.Уайльд,  Ф.Кафка,  У.Фолкнер,  Т.Манн, 

А.Камю шығармашылығы және орыс «күміс ғасыры» жазушыларының 

шығармашылығы;

1

  Фовизм  (фр.  fauve  –  жабайы,  тағы)  –  Францияда  кескіндеуде  (1905-1907  жж.)  көркем 

бейнелеудің сезімдік күштеріне, сурет салудың ықтиярсыз серпініне, ашық түс пен өткір 

ырғаққа ұмтылудан туған ағым.

2

 Кубизм (фр. – cubisme, лат. cubus – куб, ойынға арналған сүйек) – бейнелеу өнерінде XX 

ғасырдың  басында  пайда  болған  бағыт.  Кубизм  өкілдері  заттарды,  адамдарды,  табиғатты 

қарапайым геометриялық денелер – кубтар, шарлар, цилиндрлер деп бейнелеген.

3

 Футуризм (лат. futurum – болашақ) бейнелеу өнері мен поэзияда «болашақтың өнері» деп 

берілген, XX ғасырдың 10-20 жж., негізінде, Италия мен Ресейде тараған ағым.

4

  Дадаизм  (фр.  dadaisme,  dada  –  ойыншық  ат)  Швейцарияда  I  Дүниежүзілік  соғыс  кезінде 

туған  әдебиет  пен  өнердегі  авангардтық  ағым.  Дадаистер  иррационализмді  дәріптеді, 

шарбақтарға  жазылатын  шимай-шатпақтарды,  жалған  сызбаларды,  кездейсоқ  заттардың 

жанжалды бейнелерін жасады. 1922-1924 жж. дадаизм Францияда сюрреализммен, ал Гер-

манияда экспрессионизммен бірікті. 

5

  Сюрреализм  (фр.  surréalisme  –  биік  шындық):  1)  ғасыр  өнерінде  дадаизмді  ауыстырған 

және  санадан  тыс  әрекетті  (галлюцинация,  ырықсыз  сезім,  түс  көру)  өнердің  бастауы,  ал 

оның әдісін еркін байланыстар (өнерде «сана ағындарын» бекіту) деп жариялаған бағыт.