ҚазаҚстан Республикасының білім және ғылым министРлігі а и. артемьев, с.Қ. мырзалы ғылым таРиХы және ФилОсОФиЯсы

12

Ол  кезде  әңгіменің  жалғасы,  атап  айтқанда,  Лев  Шестовтың:  «Ал 

философ үшін дәл осы мәселелер қашанда беймәлім болып келеді және 

әрдайым қайтадан ашылуға тиіс, өйткені біз әлемді өзіміз арқылы және 

өз күшімізбен танып білеміз. Сондықтан әрбір жаңа ұрпақтың алдын-

да «философия жаңадан ашылып отырады», себебі әрбір жаңа тарихи 

дәуір материалдық, қоғамдық-саяси, адамгершілік құндылықтардың өз 

жүйесін, демек, дүниеге өз көзқарасын, өз философиясын құрады. Бірақ 

ол оны тақыр жерде немесе бәрінен, адамзат қолымен жасалғандардан 

безіп, қайтадан құрмайды.  

Ал егер философиялық көзқарастар мен түсініктер жүйесі – ол кез 

келген  қоғам  өзін  түйсініп-сезінуге,  өз  болмысының  шынайылығын 

ақтауға ұмтылады деген болып шығатынын ескерсек, онда кез келген 

ғылыми  жетістікте  бағдар  қызметін  философияның  атқара  алатыны 

және  атқаратыны  түсінікті  болмақ.  Қызметтің  барлық  салаларында, 

әсіресе  ғылыми  танымда  міндетті  түрде  философиялық  мәселелер 

туады,  ал  қойылған  міндеттің  сәттілігі  немесе  сәтсіздігі  көбінесе 

сол  мәселелердің  шешілуіне  тәуелді.  Гегель  ғылым  философиясын 

«заттардың  ойластырылған  шешімі»  деп  санаған»,  –  деген  сөздері 

«кездейсоқ» түсіп қалады.

Ғылым  философиясы  –  ол,  біріншіден,  өзінің  негізгі  келелі 

мәселелерінің  жиынтығы  ретінде  ғылымды  эпистемологиялық 

(танымдық)  және  әлеуметтік-мәдени  құбылыс  сияқты  таңдайтын 

философиялық  бағыт,  ал,  екіншіден,  зерттейтін  нысанасы  ғылым  бо-

лып табылатын арнайы философиялық пән.

«Ғылым  философиясы»  деген  термин  алғаш  рет  ғылым  филосо-

фиясын «қайта құру ғана емес, логика саласын айтарлықтай кеңейту» 

түрінде  құруға  әрекет  еткен  неміс  философы  және  экономисі  Евге-

ний  Дюрингтің  (1835-1921)  «Ғылым  логикасы  және  философиясы» 

деген  еңбегінде  пайда  болды.  Аталған  ой  іс  жүзіне  аспай  қалғанмен, 

терминологиялық жаңалық қазіргі заманға да өте лайық болып шықты. 

Бұл 1878 жыл еді.

Алайда осы уақытқа қарай ғылым философиясы енді философиялық 

ізденістерде,  бәрінен  бұрын,  ағылшын  философы  және  тарихшысы 

Уильман  Уэвелл  (1794-1866)  мен  оның  отандасы  Джон  Стюарт  Милл 

(1806-1973) және позивитизмнің (буржуазиялық философиялық бағыт) 

негізін  салушы  Огюст  Конттың  және  бірқатар  басқа  ғалымдардың 

еңбектерінде өз орнын иеленді.

Ал  егер  дәлірек  айтар  болсақ,  онда  ғылым  философиясы  мәселесі 

(ғылыми білімнің құрылымы және дамуы) Платон мен Аристотельден 

бастау алады, ал Жаңа дәуір ғылымының таным теориясымен бірлікте 

13

қалыптасуы  Бэконның,  Декарттың,  Лейбництің,    ДۥАламбердің, 

Дидроның,  Канттың,  Фихтенің,  Гегельдің,  кейірінек  чех  математигі 

және  философы,  «ғылыми  ілім»  терминін  қолданған  Бернард 

Больцаноның  (1781-1848)  философиялық  ізденістеріндегі  аса  маңызды 

салаға айналды.

XIX ғасырда ғылым жеке-дара әрекет етушілер мен шағын ғылыми 

академиялар  мүшелерінің  жартылай  әуесқойлық  қызметі  аясынан 

шығып,  кәсіби  жұмыстар  саласына  айнала  бастады,  өйткені  ғылыми 

еңбектің,  ғылыми  қызметті  кәсіптендірудің,  онын  пән  ретіндегі 

құрылымға  айналуының  әлеуметтік  маңызы  жедел  артты.  Бұл 

әлеуметтік  жағдайда  арнайы  ғылым  логикасына,  оның  эмпириялық 

(тәжірибеге  ғана  негізделген)  танымдағы  психологиялық  және 

индуктивті-логикалық іс-шараларына арналған еңбектер пайда болды.

XX  ғасырдың  басында  физикадағы  (салыстырмалылық  теория-

сы, кванттық механика), биологиядағы (генетикалық теориялар) және 

басқа  ғылымдарда  орын  алған  революциялық  жаңалықтарға  байла-

нысты,  ғылымның  философиялық  мәселелеріне  деген  қызығушылық 

мейлінше арта түсті.

20-30  жылдары  көбінесе  жас  кездегі  Л.Витгенштейннің  ғылым 

тілі  саласындағы  идеяларымен  шабыттанған  және  Вена  үйірмесі  мен 

Берлин  тобына  біріккен  австриялық  және  неміс  философтары  мен 

ғалымдары  ғылымның  логикасы  мен  философиясын  философияның 

басты  саласы  деп  жариялады  және  ғылыми  ойлауды  құрметтей  оты-

рып,  барлық  қалған  философияны  алыпсатарлық  метафизика  деп 

бағалады. Ғылым философиясында позитивистік сциентизм деген атау 

алған бұл ұстанымды 50 жылдардан бастап ғылым философтары бел-

сене сынға ала бастады.

Дәл  сол  уақыттан  бастап  осы  заманғы  «ғылымның  позитивистік 

философиясы»  тұжырымдамасын  әзірлеу  қолға  алынды.  Олардың 

барлығын біріктіретін басты нәрсе: ғылыми білімнің тарихи дамуына, 

оның философиямен сан түрлі байланыстарына, діни және әлеуметтік-

гуманитарлық ойларына көңіл бөлу.

1960  жылдары  ғылым  философиясының  келелі  мәселелерінің 

жиынтығы  айтарлықтай  дәрежеде  жаңартылды.  Ғылыми  ұтымдылық 

түсінігі  жаңа  мазмұнға  ие  болды,  ал  оның  негізінде  таңдау  белгілері 

(критерий)  мен  теориялардың  қабылдауға  тұрарлық  жарамдылығы 

қалыптасады.  Ғылым  философиясын  тарихтандырудың  (тарихқа 

айналдырудың) мығым үрдісі пайда болады, соған байланысты ғылым 

философиясы  мен  тарихының  арақатынасы  негізгі  мәселелер  қата-

14

рына  шығарылады.  Негізгі  позитивистік  тұжырымдамаларды  әзірлеу 

1970-80 жылдар айналасында аяқталады.

Бүгінгі күні ғылым философиясы бір жүйе ретінде көрсетіледі, ал 

оған  элементтер  қатарында  дамудың:  табиғат  туралы  (табиғаттану) 

және адам туралы (қоғамдық және гуманитарлық білімдер) ғылымның 

түсініктері мен заңдарын байланыстыратын және түсіндіретін филосо-

фиялық  қағидалары  мен  жалпы  заңдары  енгізілген.  Бұл  ғылымның 

дамуы барысында пайда болатын белгілі бір қиындықтарды еңсеруге 

мүмкіндік  беріп  қана  қоймайды,  сонымен  қатар  қазіргі  заманғы 

ғылыми танымдағы философияның алатын орны мен рөлін де айқын 

белгілеуге  жағдай  туғызады;  философия  нақты  ғылымдардың  тар 

ауқымын  бұзып  өтіп,  зерттеулердің  өзінің  меншікті  саласында  да 

тағдыршешті мәселелерді алға тартуға мүмкіндік береді.

1.3. ғылым және дін

Осыдан  аз  уақыт  қана  бұрындары  біз  дін  мен  ғылым  «мәндері 

және  әлеуметтік  рөлдері  бойынша  бір-біріне  қарама-қайшы»,  бұлар 

қоғамдық сананың бір-бірімен мүлдем үйлеспейтін екі бөлек формала-

ры деп сеніп келдік. Олар – антиподтар, яғни көзқарастары, талғамдары, 

қасиеттері бір-біріне кереғар. Дін – ғылымның жауы. Ғылыми білімдер 

діни  сенім-нанымдармен  үйлеспейді  т.с.с.  Алайда  сол  кезде:  көптеген 

ұлы  ғалымдар  дінге  сенушілер  болды  және  қазірде  сенушілер  болып 

отыр, сонда олар ғылым мен дінді қалайша қатар алып жүре алды де-

ген сұрақтар туды.

Қарама-қайшылықтар  туралы  ойлана  келе,  адамның  санасына  ену 

мүмкін  болатындай,  бір  немесе  басқа  ғалымның  пікір-сенімдерінде 

діни  көзқарас  басым  ба,  әлде  ғылыми  түсінік  басым  ба  дегенді 

«салмақтай»  отырып,  бұндай  «тығырыққа  тірелген»  жағдайдан 

шығудың  амалдары  қарастырылды.  Көп  жағдайларда  адамның  өзі  де 

оның бойында ненің басым екені туралы сұраққа жауап бере алмайды 

емес пе.

Орыс философы Н.А.Бердяев (1874-1948), мысалы, шығармашылық 

белсенділіктің  шыңына  тек  қана  трансценденттік,  яғни  «адамнан 

жоғары  тұрған  нәрсеге»  көтеріле  отырып,  тәжірибе  мүмкіндігінің 

шегінен шығу арқылы жетуге болады деп санайды. Ал адамнан жоғары 

тұратын – тек Құдай ғана!

Философияның  мақсатын  тығырықтан  шығатын  жолды  іздеуден 

көретін  немесе  оның  өзі  әзілмен  айтқандай,  «шыбынға  тордан