Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі павлодар мемлекеттік педагогикалық институты

 
46 
Теодолиттердің тахеометр (ТЭ, ТД, ТВ, ТА, Дальта 020, Дальта 
010А)  түрлері  бар.  Олар  вертикаль  және  горизонталь  бұрыштарды, 
арақашықтық пен биіктікті өлшейді.  
Астрономиялық теодолиттер (АУ 2/10, АУ 2/2) астрономиялық 
бақылау арқылы ендіктерді, бойлықтарды және азимуттарды өлшейді.  
Маркшейдерлік  теодолиттер  (Т15М,  Т30М,  2Т30М)  – 
кеніштердегі бұрыштарды өлшеуге арналған.  
Арнаулы теодолиттер: 

 
гиротеодолит 

 
фототеодолит 

 
лазерлік теодолит 

 
кодты теодолиттер де бар.  
Түзу бағытын анықтау үшін: 

 
буссоль  

 
компас қолданылады.  
Жердің бетіндегі биіктік өлшеулер нивелир көмегімен орындалады. 
Дәлдігіне байланысты: –  

 
жоғары  дәлдікті  нивелир  Н-05  (1  км  екі  қайтара  жүрістегі 
өлшеу дәлдігі)  

 
дәл нивелир Н-3 (өлшеу дәлдігі - 3 мм.), 

 
инженерлік - геодезиялық ізденіс жұмыстарында қолданылатын 

 
техникалық нивелир Н-10 (өлшеу дәлдігі - 10 мм) 

 
топографиялық  түсірімдердің  негіздерін  жасағанда,  инж.-
геодезиялық ізденіс жұмыстарында және құрылыста қолданылады.  
Графикалық (мензулалық) түсірімдер үшін: 

 
мензула  

 
кипрегел (КА-2, КН) пайдаланады.  
Картографиялық  жұмыстарда  картаның  негізін  (картогр. 
тор мен тірек пункттерін) салу үшін: 

 
координотографтар 

 
штанген-циркуль 

 
Дробышев сызғышы қолданылады.  
Жасалған  картографиялық  бейнені  картаға  үлкейтіп  немесе 
кішірейтіп көшіру пантограф аспабы арқылы орындалады.  
Бақылау сұрақтары: 
Топографиялық  түсірілім  дегеніміз  не?  Оған  қандай  шаралар 
жатқызылады? 
Топографиялық  түсірілім  аспаптары  мен  құралдар  қандай 
белгілеріне  байланысты  топтастырылады  және  олардың  түрлерін 
атаңыз? 

 
47 
11. Биіктік түсірілімдер 
Нивелирлеу – Жер бетіндегі нүктелердің биіктіктерін қайсы бір 
бастапқы  нүктемен  немесе  бастапқы  деңгейлік  бетпен  салыстыра 
отырып анықтау. 
Нивелирлеу  –  Жер  беті  бөліктерінен  таңдап  алынатын  нүктелер 
биіктіктері  айырмалары  мен  оларға  есептеулер  жүргізу  бағытындағы 
жазықтыққа 
қарағанда 
салыстырмалы 
биіктіктерді 
анықтау 
жұмыстарын жүргізеді. Кеңес Одағында, бастапқы есептеу жүргізетін 
негізгі  жазықтық  ретінде  мұхит  деңгейінде  болатын  деңгейлік 
жазықтық – геоид аталымының қабылдауына сәйкес Балтық теңізінің 
орта деңгейліктегі жазықтығы алынады. 
Нивелирлеу  тірек  геодезия  желісін  түзу,  топографиялық 
түсірулердің биіктік негізін құру, жер бедерін түсіру, түрлі ғимараттарды, 
тас жол мен тас жолды жобалау, тағы басқа мақсаттарда жүргізіледі. 
Жер  пішінін  зерттеу,  жер  қыртысының  вертикаль  қозғалыстарының 
шамасын анықтау,  теңіз және көл деңгейінің өзгерісін белгілеу, тағы 
басқа  ғылыми  зерттеулерге  қажет  мағлұматтар  береді.  Нүктелердің 
биіктігі  іргелес  екі  нүктенің  биіктік  айырымына  қарай  анықталады. 
Геометриялық  және  тригонометриялық  Нивелирлеу  топография 
түсірулерде биіктіктерді үлкен дәлдікпен анықтауға мүмкіндік береді. 
Барометрлік  және  механикалық  нивелирлеу  түрлі  экспед.  зерттеулер 
кезінде  пайдаланылады.  Гидростатикалық  Нивелирлеумен  ғимарат-
тардағы  өзгерістер  айқындалады.  Бұлардан  басқа  астрономиялық 
немесе астрономиялық-гравиметриялық Нивелирлеу қолданылады.  
Нивелирлеу  геодезиялық  өлшеулердің  саңдық  көрсеткішінің  бір 
түрі.  Ол  биік  тірек  геодезиялық  торды  (жер  бетінің  ойлы-қырлы 
өлшем  көрсеткіштерін)  құруда,  топографиялық  жер  бейнесін 
түсіруде  жер  бетінің  бейнесін  кішірейтіп  (масштабпен),  сондай-ақ 
инженерлік  ғимараттарды,  темір  жолдар  мен  тас  жолдарды, 
каналдарды  және  т.б.  жобалау,  құру  және  оларды  пайдалану 
мақсаттары үшін жүргізіледі. 
 
1-сурет. Нивелир AL 132
 
 
 

 
48 
Нивелир  –  өлшеу  жұмыстарында  өте  жиі  қолданылатын  аспап. 
Нивелирдің негізгі құрылысы: 
– орнықтыру табаны; 
– нысаналау түтікшесі; 
– цилиндрлік деңгейлегіш. 
бөліктерінен тұрады. Нивелирмен жұмыстарды жүргізбес бұрын, 
оны алдын ала дөңгелек деңгейлегіш арқылы әзірлікке келтіреді.  
Өндірісте  нивелирдің  мынадай  түрлері  жасалып  шығарылды: 
Н -3, Н- 05, Н – 31, Н – 10, 2Н – 10Л, Н – 10К, Н – 10КЛ техникалық 
нивелирлер. 
 
2-сурет. Нивелирлеу
 
 
 
Нивелир орындалу тәсілдеріне қарай: 

 
геометриялық нивелир; 

 
тригонометриялық нивелир; 

 
барометрлік нивелир; 
Нивелирлеу процесі: 
Нивелирлеу мыналармен жүргізіледі: 
1) нивелирмен – топографиялық немесе геометриялық нивелирлеу; 
2) бұрыш  өлшеуіш  аспаппен  –  геодезиялық  немесе  тригоно-
метриялық нивелирлеу; 
3) барометрдің көмегімен – барометрлік нивелирлеу. 
 
11.1 Геометриялық нивелирлеу 
Жер  бетіндегі  нүктелердің  биіктік  айырмашылығын  (өзара 
биіктікті)  горизонтальдық  көздеу  арқылы  анықтайтын  тәсіл. 
Геометриялық нивелирлеу нивелир және рейканың (қаданың) көмегімен 
орындалады. Нивелирді орналастыруға байланысты.