Оқулық Алматы, 012 Əож 528(075. 8) Кбж 26. 12я73 т 53

335

зонталь аралық ұзындығы қысқа болатындықтан горизонтальдар 

бір-біріне жақын орналасады. Жазық жерлердегі жер бедерінің 

ерекшеліктерін ашып көрсету үшін екі негізгі горизонтальдардың 

аралығынан ұзын пунктирмен жарты горизонтальдар, қысқа 

пунктирлермен қосалқы горизонтальдар жүргізіледі [9.4-сурет]. 

Жер бедерінің негізгі пішіндері төбенің,  таудың беткейлерінің  

көлбеулігін биіктіктері тұрақты көршілес жатқан екі горизон-

тальдарды қима биіктігінің арасындағы 

α

 бұрышы арқылы 

анықталады.

Беткейлердің көлбеулігі артқан сайын көршілес жатқан 

горизонтальдардың арақашықтығы қысқарып, олар бір-біріне 

жақындайды. Көлбеулігі кеміген сайын горизонтальдардың бір-

бірінен арақашықтығы артады.

Беткейдің қалыпты көлбеулігі 45° артқанда, горизонталь-

дар бір-бірімен қосылып кететіндіктен, жер бедерінің жеке 

элементтері жар қабақтар мен жыралар, жартастар картада ар-

найы шартты белгімен кескіңделеді.

Горизонталь аралық көлбеулікті топографиялық картаның 

оңтүстік бұрыштамасының астындағы кестетік шкаланың 

көмегімен анықтайды, оны горизонталь аралық ұзындықтың мас-

штабы деп те атайды.

9.4-сурет. Қима биіктігі бірдей болған жағдайда беткейдің көлбеулігімен 

горизонталь аралық ұзындықтың мəнінің арасындағы байланыс

1:25000 масштабты картада горизонталь аралық көлбеулікті 

анықтайтын шкаланы құру үшін 5,6 сантиметр түзу сызық сызып 

алып, 7 мм теңдей сегіз бөлікке бөліп, төмендегі кестедегі сандық 

деректі пайдаланып, бірінен біртіндеп биіктейтін тік сызық сы-

зып, оларды бір-бірімен қосамыз [9.2-кесте].

336

9.2-кесте

Горизонталь аралық көлбеуліктің шкаласын құруға арналған 

сандық деректер

Тік бағаналы сызықтардың биіктігі, 

мм есебімен 

22

13

8

3

2,5 1,5 0,5

0

Горизонталь аралық көлбеуліктің 

градустық көрсеткіштері 

30'

1°

2° 3°

5°

10° 20° 30°

Топографиялық картадағы көшілес жатқан екі горизонталь 

аралығының көлбеулігін төмендегі математикалық формуламен 

анықтайды:

0

60 h

d

α

⋅

=

мұндағы – 

α

 градус есебімен алынатын горизонталь  аралық 

 

көлбеулік; 

h

 – горизонталь аралық қима биіктік; d - горизон-

таль аралық ұзындық. Мысалы: 1:25 000 масштабты картадағы 

6609 квадраттың  көлденең  бағыттағы 6 шақырымдық сызықтың 

үстіндегі 185-190 горизонтальдар аралығының көлбеулігін 

анықтау үшін төмендегі  формуланың көмегімен анықтайды.

0

0

60

60 5 4

0,75

h

d

α

⋅

⋅

=

=

=

Жергілікті жердің ірі масштабты карталарынан қажетті 

нүктенің абсолют биіктігін анықтау көптеген тəжірибелік есептер 

шығару үшін қажет. Егер қажетті нүкте белгілі бір горизонтальдың 

бойында жатса, сол горизонтальдың абсолют биіктігі нүктенің 

абсолют биіктігі болып табылады.

Абсолют биіктігін анықтайтын А нүктесі екі горизонтальдың 

аралығында орналасса, А нүктесі орналасқан екі горизонталь-

ды қосатын ав  перпендикуляр түзуін жүргіземіз [9.5-сурет]. 

9.5-суреттегі  а жəне в горизонтальдар– һ горизонталь аралық 

қима биіктік. 

1

h

mm

Δ =

 екі горизонталь аралығындағы нүктенің 

а горизонталінен биіктігі– d

1

  m абсолют биіктігін анықтайтын 

нүктенің  а  горизонталінен картаның масштабына сай келетін 

арақашықтығы.

337

Екі горизонтальдың ортасындағы нүктенің абсолют биіктігі 

h

Δ

 төмендегі формуламен анықтаймыз:

d

h

d

h

⋅

=

Δ

1

Мұндағы d

1

 көрсеткіші кіші а  горизонталынан абсалют 

биіктігін анықтайтын М нүктесіне дейінгі картаның масштабына 

сай келетін арақашықтық.

9.5-сурет. Екі горизонталь аралығындағы нүктенің абсолют биіктігін 

анықтау

Екі горизонталь аралығындағы нүктенің абсолют биіктігін 

анықтау үшін нүктенің орналасқан а жəне в горизонтальдарының 

абсолют биіктіктерін анықтаймыз, а жəне в горизонтальдарының 

масштабқа сай келетін арақашықтығы d жəне а горизонталі мен 

абсолют биіктігін анықтайтын М нүктесінің арақашықтығын d

1

 

-і анықтап аламыз да, жоғарыда көрсетілген формуламен қажетті 

нүктенің абсолют биіктігін 

h

Δ

 табамыз да, а  горизонталінің 

мəніне қосамыз. Мысалы: 1:25 000 масштабты картаның 66 08 

шаршысындағы  а  горизонталының абсолют биіктігі 175 м, в 

горизонталының биіктігі 180 м, қима биіктігі һ =5м. а мəні 125 м; 

1

d

 мəні 75 м

1

75 5 4

125

175 4 179

h

h

α

α

⋅

⋅

Δ =

=

=

+ =

м

м

Жер бедерінің негізгі элементтеріның ірі масштабты кар-

таларда кескінделу ерекшеліктері. Жер бетінің бедері пішіні 

əртүрлі беткейлер мен олардың көлбеулігі арқылы ерекшеленеді. 

Беткейлердің көлденең қима-сызбасы түзу, дөңес, иілген болып 

22–1171