«Қазақ тілі мен әдебиеті» және «Ұлағат» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің ай сайын шығатын Республикалық

76

77

Психологизм  бағыты  ХІХ  ғасырдың  екінші  жартысы  мен 

ХХ  ғасырдың  бірінші  онжылдығында  тіл  білімінде  басты 

әдіснамалық  ұстанымдарға  айналды.  Х.Штайнтальдің  саяси, 

әлеуметтік және діни қауымдастықтар мен жеке біртұтас ұлт-

тың  рухани  өмірінің  психологиясын  зерттейтін  этнопсихоло-

гиялық,  лингвопсихологиялық  идеясы  А.А.Потебня  мен 

И.А.Бодуэн де Куртенэ және жас грамматистердің еңбектеріне 

негіз болды. 

Тіл  білімінде  өзінің  мақсат-міндеттерін  қайта  анықтап 

алу  құбылысы  болып  тұрады.  Мұның  бірнеше  себебі  бар 

болар.  Бірақ,  ең  бастысы,  уақыт  өте  келе  тілші-ғалымдардың 

тәжірибесінің  өсуі,  білімдерінің  артуы,  түсініктерінің  кеңеюі 

болып  табылады.  Тілші-ғалымдар  тәжірибе  жинақтай  келе 

бұрын  психология,  әдебиеттану,  философия,  семиотика, 

этнография,  социология,  медицина  салаларының  ауқымында 

қарастырылып келген құбылыстарды лингвистика тұрғысынан 

да  зерттей  бастады.  Мәселен,  сөйлеу  әрекетін  қарастыру  көп 

уақытқа  дейін  психологияның  үлесіне  тиіп  келді.  Ал  тілші-

ғалымдар оған ХХ ғасырдың басындағы Потебня мен Бодуэн 

де Куртенэнің еңбектерінен кейін ғана көңіл аудара бастады.

А.А.Потебня  өзінен  бұрынғы  идеяларды  дамыта  отырып, 

ерекше  лингвопсихологиялық  тұжырым  ойлап  тапты.  Кейін 

тың  бұл  тұжырымдары  Харьков  лингвистикалық  мектебінің 

қалыптасуына  негіз  болды.  Вильгельм    Вунут  (1832-1920) 

халықтардың  психологиясын  зерттеуде  өз  тәжірибесін 

ұсынды.  Ал  Фортунов  мектебінің  өкілдері  тілді  зерттеу 

негізінде  формалды  фактілерге  көбірек  сүйене  бастады. 

Бодуэн  мен  Щербаның  бағытындағы  зерттеулер  психологизм  

бағытын  әлеуметтанумен  біріншілерге  ұмтылды.  Женева  мен 

француз  мектебінің  өкілдері  негізінен  әлеуметтік  бағытты 

ұстанды.  Л.Ельмслевтің  глоссемантикасы  мен  американдық 

дескриптивизм  өкілдері  психологизмнен  гөрі  бұрынғы 

логикалық  бағытқа  қайтып  оралуды  жөн  көрді.  Кейінгі 

генеративтік  бағыт  пен  бүгінгі  функционалдық  бағыттарда 

психологизм  идеясына  қайта  жүгіну  басым.  Сөйтіп  ХХ 

ғасырдың  30  жылдарында  психология  мен  лингвистиканың 

ұзақ жылдар бойы шектесуінен жаңа пән – психолингвистика 

қалыптасты. Бірақ бұл бағыттың  бастауы әріде жатқандығын 

жоғарыда айттық.        

ХІХ 

ғасырда 

натуралистік, 

психологиялық, 

жас 

грамматикалық    деп  аталатын  әр  түрлі  лингвистикалық 

ағымдар  қалыптаса  бастады.  Қоғамдық  құбылыстарды 

зерттеуде  жаратылыс  заңдарын  басшылыққа  алып,  мәселені 

соған негіздеп шешуге ұмтылушылар натуралистер деп аталды. 

Тіл  білімінің  тарихында  ХІХ  ғасырдың  аяғы  мен  ХХ 

ғасырдың  басына  дейін  жас  грамматистердің  ықпалы  үстем 

болды.  Олар  өздеріне  дейінгі  романтистік  және  натуралистік 

бағыттың тұжырымдарына қарсы шықты. Лейпциг үйірмесіне 

біріккен  ғалымдар  өздерін  жас  грамматистерміз  деп  атап, 

тарихи-салыстырмалы  зерттеулердің  әдістемелік  негіздерін 

түбегейлі өзгертпек болды.

Жас  грамматистер  натуралистердің  тіл  дамуын  тарихқа 

дейінгі және тарихтан кейінгі деп екі кезеңге бөлулерін сынға 

алады.  Олардың  айтуынша,  тілдің  дамуында  үзіліс  деген 

болмайды, тіл биологиялық организм емес, сондықтан өзгеріс – 

өсу емес, оның дамуы. Тіл – әрдайым қозғалыста болатын, үздік-

сіз өзгеріп отыратын тарихи құбылыс, оның қай саласын болса 

да, әрқашан тарихи тұрғыдан зерттеу керектігін баса айтады. Ал 

жас  грамматистер  өз  зерттеулеріне  тарихи  және  психологизм 

ұстанымын  негіз  етті.  Бұл    бағыттың  ұстанымдары  Г.Остгоф 

пен  К.Бругманның  «Үнді-еуропа  тілдерінің  морфологиялық 

зерттеулері» дейтін кітапқа жазған алғы сөзінде, Г.Паульдің «Тіл 

тарихының принциптері» және К.Бругман мен Б.Дельбрюктің 

«Үнді-еуропа  тілдері  салыстырма  грамматикасының  негізі» 

атты  кітаптарында  баяндалған.  Жас  грамматистер  тілдегі 

өзгеріс-құбылыс  атаулының  барлығы  да  индивидиумның 

психофизикалық,  психофизиологиялық  құбылыстарына,  яғни, 

сөйлеу әрекеттеріне байланысты, содан тарайды, тіл білімінің 

міндеті  өткен  заманның  өлі  тілі,  жазба  тілді  емес,  қазіргі 

замандағы  тірі  тілді,  сөйлеу  тілін  зерттеу,  өйткені  сөйлеу 

78

79

тілін  индивидиумның  психофизикалық,  психофизиологиялық 

құбылыстарын көзбе-көз бақылап зерттеуге мүмкіндік береді, 

ал жазба тілде ондай мүмкіндік жоқ екендігін айтады [1, 56 б.]. 

Жас грамматистердің олқылықтары ХІХ ғасырдың соңғы он 

жылынан бастап айқындала басталды. Сол кезде тілді зерттеуге 

деген  көзқарас  түбегейлі  өзгерді.  Оған,  ең  алдымен,  физика, 

математика,  логика,  семиотика,  антропология,  этнология, 

этнография, 

мәдениеттану, 

әлеуметтану, 

психология, 

физиология  салаларындағы  ғылыми  жетістіктер  ықпал 

етті.  Ғалымдарымыздың  назары  зерттеп  отырған  нысанның 

қалыптасуы  мен  дамуына  ғана  емес,  олардың  құрылымдық 

жүйесіне және белгілі бір ортада жұмсалу ерекшеліктеріне де 

ауа бастады.

ХХ  ғасырдағы  тілші-ғалымдардың  басты  назары  синхрон-

дық  зерттеулерде  болды.  Синхронды  зерттеулердің  басым 

бағытқа  айналуына  И.А.Бодуэн  де  Куртенэ,  Н.В.Крушевский, 

Ф.Ф.Фортунатов,  Ф.де  Соссюр,  Л.В.Щерба,  Е.Д.Поиванов, 

Н.С.Турбецкой, 

Р.О.Якобсон, 

В.Матезиус, 

Ц.Бюлер, 

Л.Ельмслев, А.Мартине, Л.Блумфилд, Э.Сенир, Дж.Ферс және 

т.б. ойшылдар ұйтқы болды.  

Бұл  кезде  көптеген  жаңа  лингвистикалық  мектептер 

пайда  болады.  Мәселен,  Мәскеу  университетінің  ғалымдары 

ХІХ  ғасырдың  70-80  жылдарында  Мәскеу  лингвистикалық 

мектебін  қалыптастырды.  Бұл  мектеп  құрамында  орыс  тіл 

білімінің  көрнекті  өкілдері  Филип  Федорович  Фортунатов, 

Алексей  Александрович  Шахматов,  Александр  Матвеевич 

Пешковский, т.б. болды. Бұл мектеп, негізінде, индивидуалдық 

психологизмді  өздерінің  әдіснамалық  негізгі  ұстанымы  деп 

санап, Лейпциг жас грамматистерінің Ресейдегі қолдаушылары 

болды. Бірақ бұлар тілдің әлеуметтік рөліне де көңіл аударып, 

жалпы  халықтық  әдеби  тілдің  қалыптасуымен  де  айналысты. 

Бұлар фонетикамен қатар сөз формалары, сөздер табы, сөздер 

тіркесі, сөйлем мәселелерінде құнды пікірлер қалдырғанымен, 

көп жағдайда олардың тұжырымдары психологизм ұстанымына 

негізделіп жазылды. 

Бұдан басқа Қазан лингвистикалық мектебі де пайда болды. 

Мектептің  құрамында  жалпы  тілдік  теориялық  мәселелермен 

айналысқан  поляк-орыс  лингвисі  Бодуэн  де  Куртенэ  болды. 

Бұл  мектептің  көтерген  мәселесінің  бірі  –  тілдің  статикалық 

және  динамикалық  күйі  туралы  тұжырымдары  болды.  Олар 

фонемаға  қатты  көңіл  аударады.  Бодуэн  де  Куртенэден  басқа 

бұл мектептің мүшелеріне Н.В.Крушевский, В.А.Богорадский, 

Л.В.Щерба, Е.Д.Поливанов атты ғалымдар енді [1, 62 б.].  

ХХ ғасырдың бас кезіндегі лингвистикалық мектептер жас 

грамматизмге қарсы пікірде болды. Өйткені Батыс Еуропада жас 

грамматизм қатты сынға алына басталған еді. Мысалы, «Сөздер 

мен  заттар»,  «Эстетизм»,    «Социологизм»  деген  мектептер 

пайда болды. Бірақ бұлардың өкілдері тілдің өзіндік сипатын, 

мәнін айқындауда әрқайсысының өзіндік көзқарастары, ұстаған 

жолдары болды.

И.А.  Бодуэне  де  Куртенэнің  тұжырымдамасын  негізге 

ала  отырып,  Петербор  (Ленинград)  лингвистикалық 

мектебі  қалыптасты.  Оның  негізін  салушылар  Щерба  Лев 

Владимирович, Поливанов Евгений Дмитриевич, Якубинский 

Лев Петрович, т.б. болды. 

Француз  социологиялық  мектебі  үндіеуропалық  ежелгі 

және жаңа  тілдерінің барлығын зерттеген ойшыл А.Мейенің 

атымен тығыз байланысты. 

Жозеф Вандриес жалпы тіл білімін, үндіеуропа және кельт 

тілдерін зерттеген. Халықтың мәдени даму дәрежесі мен тілдің 

грамматикалық  категориялары  дәрежелерінің  арасымен  тіл 

мен  нәсіл  арасындағы  байланысы  олармен  теріске  шығады. 

Грамматикалық  категориялардың  шарттастығы  адам  өмірінің 

қоғамдық жағдайына байланысты болады. 

Эмиль  Бенвенист  үндіеуропалық  компаративизмнің 

мәселелерімен айналысады.