Алматы экономика және статистика академиясы «Экономика және менеджмент» кафедрасы

 

 

37 

кәсіпорындарымен және инфрақұрылым мекемелерімен құралады. Бұл құрылым иерархиялық болып 

табылады; егер әкімшіл-әміршіл экономика жағдайында ол белгілі-бір детерминирленуге ұсынылса, 

қазір  де  нарықтық  экономика  жағдайында  бұл  сипаттамасының  белгілері  де  қалмаған.  Кӛлденең 

құрылысында жүйе ретінде корпорациялардың қызмет етуі схоластикалық сипатта;  

- 

декомпозиция (бӛліктерге бӛлінуі), мұнда жүйе бӛліктері автономды болып келеді, “ішкі” 

байланыстар мен салыстырғанда жүйенің басқа бӛліктерімен әлсіз байланысқан. Бұл, бір орталықтан 

жоспарлану мен басшылық экономикалық, технологиялық, әлеуметтік – демографиялық аспектілерді 

қарастыру  арқылы  жүзеге  асырылу  керек.  Егер  жүйелердің  (компоненттердің,  элементтердің) 

жекелеген  талдауы  ғылыми  негізінде  оңтайлы  шешім  алуға  жол  берсе,  онда  жүйені  біртұтас  деп 

қарастырып және әр түрлі болжау мен модельдеу әдістерінің мүмкіндігін зерттеуге болады; 

- 

элементтерді  ӛздігінен  ӛндіру  қабілеті,  бұл  ӛз  ішкі  заңдары  бойынша  пайда  болып 

дамитын  қасиеттердің,  байланыстардың  болуын  ескереді.  Ондай  белгінің  болуы  жүйенің  ӛздігінен 

жетпеген бӛліктерді әрі қарай құру, қоршаған ортадан тыс даму мүмкінідігін білдіреді.  

- 

жүйенің  аддитивсіздігі,  жүйе  оған  кіретін  кіші  жүйелердің  сомасына  тең  емес. 

Корпорациялар оған кіретін кәсіпорындардың сомасына келтіріле алмайды. 

Корпорациялардағы  шоғырлану  ӛнімі  ретінде  жаңа  соманың  пайда  болуын,  элементтердің  бірігуін 

және  олардың  ӛзара  әсерлесуін  сипаттайды.  Жақсы  ұйымдастырылған  және  басқарылатын,  бүтін 

жүйеде оның бӛліктерінің сомасы әрқашан кӛп, ал ұйымдастырылмаған, ыдыраған жүйеде бүтін, ол 

сомадан аз; 

- 

жекеленген  –  жүйедегі  элементтердің  салыстырмалы  бӛліктенуі  мен  дербестілігі 

сипатталатын  белгілердің  бірі.  Бұл  белгі  корпорацияларға  кіретін  кәсіпорындар  мен  ұйымдардың 

шаруашылық  дербестігінің  шараларын  анықтайды.  Бұл  белгі  аз  зерттелген,  алайда  ол  жүйелердің 

мазмұны мен бӛлінуін, басқарудың маманданған нысандары мен әдістерін іздеуді анықтайды.  

Қазақстанда қазіргі заманға сай корпорациялар дамудың алғашқы сатысында. Олар енді-енді 

ӛз  меншікті  оңтайлы  құрылыстарды  үйлестіріп  отыр,  себебі  жүйеліліктің  бірде-бір  белгісі  толық 

кӛрінбейді,  ол  жоқ  немесе  ол  дамымаған.  Корпорациялардың  қалыптасуына  кедергі  болатын 

себептерге мыналар жатады: 

-  халықта бос ақша қаражаттардың болмауы. Ӛркениетті елдерде олар акционерлік капиталдың негізін 

(депозиттердің  60-70%)  құрайды,  және  бұдан,  қаржылық-ӛнеркәсіптік  топтарды  дамыту  үшін 

ресурстарды аккумуляциялауға қатысады; 

- 

халықтың  кӛп бӛлігінің меншікті  қаражаттарын жаңа  ұйымдық-ӛндірістік  және  қаржылық 

құрылымдарға  салуға  дайындығының  жоқтығы.  Тек  егемендік  жылдары  халық  екі  рет  алданды 

(мемлекеттік банкте қор жинау “бұзылды”, сонымен қатар купондар); 

- 

заңдық-нормативтік  базадағы  тұрақтылықтардың  болмауы  инвестиция    түріндегі 

салымдардың тартымдылығына кері әсер етеді. 

Сонымен, жоғарыда аталған себептерді жою корпорациялардың жүйе ретінде дамуына жағдай 

жасайды. 

 

Тақырып 14. Корпоративтік ақпараттық жүйелер 

 

Қазіргі  уақытта  дамыған  елдерде  корпоративтік  қызметтің  басты  кейіпкерлері 

(акционерлер,  менеджерлер,  директорлар,  кредиторлар,  қызметкерлер,  жабдықтаушылар, 

сатып алушылар, мемлекттік шенеуніктер, жергілікті қоғамдастық тұрғындары) арасындағы 

қарым-қатынастардың  негізгі  жүйесі  анықталған.  Мұндай  жүйе  корпорацияның  негізгі 

міндеттерін шешу үшін құрылады: оның максималды тиімділігін қамтамасыз ету, заңдық және 

әлеуметтік міндеттемелерді орындау. 

Корпоративтік  менеджмент  пен  корпоративтік  басқару  -  бір  ұғым  емес.  Бірінші  термин 

іскерлік  операцияларды  орындау  барысында  іскерлік  операцияларды  орындау  барысында  кәсіпқой 

мамандардың  қызметін  білдіреді.  Басқаша  айтқанда,  менеджмент  бизнесті  жүргізу  механизміне 

бағытталады.  Екінші  ұғым  кеңірек:  ол  фирма  қызметінің  түрлі  аспектілеріне  қатысты  кӛптеген 

тұлғалар мен ұйымдардың ӛзара әрекеттестігін білдіреді. 

Экономикалық  әріптестік  пен  даму  ұйымының  келісімімен  арнайы  құжатта  корпоративтік 

басқарудың  мынадай  анықтамасы  тұжырымдалған:  "Корпоративтік  басқару  корпорация  қызметін 

қамтамасыз  етудің,  оны  бақылаудың  ішкі  құралдарына  жатады...  Экономикалық  тиімділікті 

жоғарылатудың  шешуші  элементтерінің  бірі  болып  корпоративтік  басқару  табылады.  Ол  компания 

басқармасы (менеджмент, әкімшілік), оның директорлар кеңесі (бақылаушы кеңес), акционерлер мен 

ӛзге  де  мүдделі  тұлғалар  (стейкхолдерлер)  арасындағы  қарым-қатынастардың  кешенін  қамтиды. 

 

 

38 

Сонымен қатар корпоративтік басқару оның кӛмегімен компанияның мақсаттары тұжырымдалатын, 

оған  жету  құралдары  анықталатын  механизмдерді  қамтиды."  Сонымен  бірге  мұнда  корпоративтік 

басқарудың негізгі қағидалары сипатталған: 

1.  Акционерлердің  құқықтары  (корпоративтік  басқару  жүйесі  акция  иелерінің  құқықтарын 

қорғау керек) . 

2.  Акционерлерге  бірдей  қарым-қатынас  (корпоративтік  басқару  жүйесі  ұсақ  және  шетел 

акционерлерін қосқанда, барлық акционерлерге бірдей қарым-қатынасты қамтамасыз ету керек). 

3.  Корпоративтік  басқарудағы  мүдделі  тұлғалардың  рӛлі  (корпоративтік  басқару  жүйесі 

мүдделі тұлғалардың заңды құқықтарын мойындауы және қоғамдық байлықты кӛбейту, жаңа жұмыс 

орындарын  ашу  және  корпоративтік  сектордың  қаржылық  тұрақтануына  қол  жеткізу  мақсатында 

компания мен барлық мүдделі тұлғалар арасындағы белсенді әріптестікті қолдау). 

4.  Ақпаратты  ашу  және  ашықтық  (корпоративтік  басқару  жүйесі  қаржылық  жағдай,  қызмет 

нәтижелері, басқару құрылымы мен меншік иелерінің құрамы туралы барлық сенімді ақпараттардың 

ашықтығын қамтамасыз ету керек). 

Корпоративтік басқарудың жоғары стандарттарын ұстанатын компаниялардың әдетте, дұрыс 

емес  басқарылатын  корпорациялармен  салыстырғанда  капитал  алу  мүмкіндіктері  кең  болады  және 

оларды ұзақ мерзімді перспективада басымдығы мол. Корпаративтік басқару жүйесіне қатаң талаптар 

қоятын  бағалы  қағаздар  нарықтары  инвестициялық  тәуекелділіктің  тӛмендеуіне  әсер  етеді.  Әдетте 

бұндай  нарықтар  инвесторларды  қызықтырады  және  сыртқы  қаржы  ресурстарын  қажет  ететін 

кәсіпкерлер мен инвесторларды кездестіреді. 

Капитал  нарығына  шығудың  оңайлауы.  Корпоративтік  басқару  тәжірибесі  –  капитал 

нарығына шығу кезіндегі компанияның сәттілігі мен сәтсіздігін анықтай алатын фактор. Инвесторлар 

тиімді  басқарылатын  компанияларды  акционерлерді  салымдардың  табыс  деңгейінің  жоғарылығын 

қамтамасыз  ете  алатын  компаниялар  деп  түсінеді.  Сонымен  қатар  корпоративтік  басқару  деңгейі 

нарығы қалыптасу сатысындағы, акционерлердің құқығын қорғаудың сенімді жүйесі қалыптаспаған 

елдерде ерекше рӛл атқарады. 

Капитал  құнының  тӛмендеуі.  Корпоративтік  басқарудың  жоғарғы  стандарттарын  ұстанатын 

компаниялар  ӛз  қызметінде  пайдаланатын  сыртқы  қаржылық  ресурстар  құнының  тӛмендеуіне  қол 

жеткізе алады және, сәйкесінше, барлық капитал құны тӛмендейді. Бұл заңдылық құқықтық жүйесі 

қалыптасу процесіндегі елдерге тән, ал сот  мекемелері инвесторлардың құқығы бұзылған жағдайда 

тиімді кӛмек бере бермейді. Корпоративтік басқаруда аз болса да жетістікке жете білген акционерлік 

қоғамдар  сол  елде  және  сол  салада  жұмыс  істейтін  басқа  акционерлік  қоғамдарға  қарағанда 

инвесторлардың алдында кӛп артықшылықтарға ие бола алады. 

Біз  білетініміздей,  ТМД-ның  бірқатар  елдерінде  қарыз  капитал  құны  біршама  жоғары,  ал 

акция  шығару  арқылы  ресурстарды  тарту  мүлдем жоқ  деп  айтуға  болады. Мұндай жағдай  бірқатар 

себептерге  байланысты  қалыптасты,  ең  алдымен  күшті  құрылымдық  деформациялану  салдарынан. 

Ол компанияның сенімді қарыз алушылар мен акционерлердің қаржыларын инвестициялау объектісі 

ретінде дамуына проблемалар туындатады. Сонымен қатар жемқорлықтың кең тарауы, заңдылықтың 

толық әзірленбеуі, соттық құқық қолданудың әлсіздігі және корпоративтік басқарудағы қажеттіліктер 

де біршама рӛл атқарады. 

Заңдылықтарды, стандарттарды, ережелерді, құқықтар мен міндеттерді сақтауды қамтамасыз 

ететін  тиімді  корпоративтік  басқару  компанияларға  соттық  процестермен,  акционерлердің 

арыздарымен  және  ӛзге  де  шаруашылық  даулармен  байланысты  шығындарды  болдырмауға 

мүмкіндік  береді.  Сонымен  қатар  миноритарлы  және  бақылаушы  акционерлер  арасындағы, 

менеджерлер мен акционерлер арасындағы, сондай-ақ акционерлер мен мүдделі тұлғалар арасындағы 

корпоративтік  қақтығыстарды  реттеуді  жақсартады.  Және  де  атқарушы  лауазымды  тұлғалар  қатаң 

айыппұл тӛлеуден алыс болады.  

Беделді  жақсарту.  Жоғары  этикалық  стандарттарды  ұстанатын,  акционерлер  мен  несие 

берушілердің  сақтайтын  және  қаржылық  ашықтық  пен  есептілікті  қамтамасыз  ететін  компаниялар 

лайықты корпоративтік “азаматтарға” айналады және қоғамдастықтың сенімін жаулап алады. 

Тиімді корпоративтік басқарудың құны. Тиімді корпоративтік басқару жүйесін ұйымдастыру 

біршама шығындарды талап етеді, олардың ішінде осы аядағы жұмысты қамтамасыз ету үшін қажетті 

мамандар мен корпоративтік хатшылар тарту шығындары. Компаниялар сыртқы заңгер кеңесшілерге, 

аудиторлар мен кеңес берушілерге марапаттаулар тӛлеп тұруы керек. Сонымен қатар, менеджерлер 

мен  директорлар  кеңесінің  мүшелері  туындаған  проблемаларды  шешуге  кӛп  уақыт  бӛлуі  керек 

болады, әсіресе бастапқы кезеңде. Сондықтан ірі акционерлік қоғамдарға корпоративтік басқарудың