Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

223

іске асыруда үкімет тарапынан арнайы дайындық жұмыстары
1923 жылдан бастап Қазақстанда да латын әрпіне негіз-
жүргізілді. Якут республикасы 1921 жылы латын әліпбиіне
делген жаңа әліпбиге көшу мәселесі көтеріле бастады. 1923-27
көшті. 1919 жылға дейін арнайы жазуы болмаған Якутияның
жылдар аралығында жаңа әліпбиді қолдаушылар мен бұрынғы
“Батлинговский” атанған орыс әрпіне негізделген жазуы бар еді.
әліпбиді жақтаушылар арасында тартыс, талас басталды. 1925
1919 жылы якут студенті мерзімді басылым бетіне латын жазуы
жылдан бастап жаппай латыншылардың “Жаңа әліпбишілер
негізінде якут әліпбиінің жобасын жариялап, халық талқысына
үйірмесі” немесе “Латыншылар үйірмесі” құрылды. 1925 жылы
ұсынды. Ол кең қолдау тауып, барлық мектептер мен жоғарғы
Н.Төреқұловтың  “Жаңа әліпби туралы” атты кітабы басы-
оқу орындары осы әліпби негізінде оқыта бастады. 1921 жылы
лып шықты. Қазақстанда латын әрпіне көшу мәселесін Нәзір
Якут  автономиялық  республикасы  жарияланғаннан  кейін
Төреқұлов пен Мұхтар Мурзин көтерді. Олардың бұл бастама-
Новгородов үлгісіндегі латын әліпбиі мемлекеттік әліпби ретін-
лары 1924 жылғы Қазақ білімпаздарының жиналысында үлкен
де қабылданды.
айтыс-тартысқа түсті. Н.Төреқұловтың “Жаңа әліпби неге ке-
1922 жылы 30 қаңтарда Бакуде Нариман Нариманұлының
рек?” деген кітабы Мәскеуде жарық көрді.
ұйымдастыруымен араб жазуын латынға алмастыру мәселесін
1924  жылы  Қазақ  білімпаздарының  съезінде  Халел
көтерген түрік оқығандарының жиналысы өтті. Онда 1922
Досмұхамедұлы  латын
әрпін  алуға
қарсы  болғанмен,  ла-
жылы  орыс  графикасына  көшіруге  қарсы  болған  бұқара
тын әріптерінің жобасын жасауға қатысады. “Ақ жол” газеті-
халықтың наразылығын ескеріп, комитет төрағасы Н.Нариманов
не жариялаған “Қазақ тіліне латын әрпін алу мәселесі” деген
(С.Агамалыоглы) араб жазуын латынға ауыстыру туралы ұсыныс
мақаласында: “Өзіміздің осы күнгі әрпімізді бірден тастай са-
жасады. Ұзақ талқылаулардан кейін бұл ұсыныс қабыл алынып,
лып, латын әрпін алуға қарсы пікірде болсақ та, айналамыздағы
Н.Нариманұлының төрағалығымен жаңа әліпбиге көшуге байла-
желіктің салқыны бізге де тиді. Қолданбасақ та латын әріптерін
нысты арнайы комитет құрылды. Комитет “Жаңа түрік әліпбиі”
біз де тілімізге үйлестіріп көру керек. Топқа түсетін болсақ, біз
атты  кітап  шығарып,  мектептерде  осы  кітаппен  оқытуды
де өзімізге лайық жобамен түсу керек. Пән ретінде қолдануға
ұсынды. 1924 жылы Әзербайжан үкіметі латын әліппесі негізін-
тағы керек”, – дейді. Ғалым латынның 14 әрпі (а, б, д, г, к, л, м,
де құрылған жаңа әліпби шығару туралы декрет қабылдады.
н, о, п, р, с, т, з) қазақ әрпіне сәйкес келетінін, сондықтан оны
Башқұрттар  1924  жылы  жаңа  әліпбиге  көшу  мәселесін
өзгеріссіз қабылдауды ұсынады. Ал ң, ө, ш, қ, ч сияқты әріптердің
көтеріп, Ташкентте өткен ІІ пленумнан кейін Башқұрт үкіметі
латын тілінде жоқтығын айта келіп, оған лайықты шет тілдерде
жаңа әліпби жобасын жасап, оны 1928 жылдың 7 мамырында
(неміс, ағылшын, поляк) қолданылып жүрген әріптерді жазуға
бекітті. Жаңа латын әліпбиіне армяндар 1924-25 жылдан бастап
болатынын көрсетеді. Мәселен, “ш” әрпін ағылшындарша “sh”
көше бастады, 1926-27 жылдары бұл елде 30 шақты жаңа әліпби
деп жазуды ұсынады. Ол әріптерді латынша таңбалағанда,
ұялары мен үйірмелері болып, оған 1460 адам мүше болса, 1928
еуропалықтардан алысқа кептей, солардың қолданып жүрген
жылы мүшелерінің саны 2800-ге дейін жетті.
таңбаларын қолдану қажеттігін де баса айтады.
Абхаз республикасы 1925 жылы профессор Н.Я. Маррдың
...1928  жылдың  қаңтар  айында  Ташкентте  жаңа  әліпби
әліпбиін қабылдады. Түркімен КСР-да 1927 жылдың 7 сәуірінен
Бүкілодақтық Орталық комитетінің
ІІ  пленумы  болып,
бастап  жаңа әліпби комитеті құрылып, 1928 жылы 3 қаңтарда
жаңа әліппе мәселесі бойынша істелген жұмыстардың есебі
Ташкентте өткен ІІ пленумда Түркімен Республикасы Орталық
тыңдалды. ІІ пленумнан кейін қалың бұқараның қалауымен
Атқару Комитетінің қаулысымен латын әліпбиі мемлекеттік ал-
Өзбекстан,  Татарстан,  Башқұртстан  Республикалары  жаңа
фавит ретінде жарияланды.
әліпбидң  алу  туралы  декрет  қабылдады.  Ендігі  кезекте
Түркімендер жаңа әліпбиге көшудің нақты мерзімін 1929
Қазақстан мен Қырым Республикалары латын әліпбиіне көшуі
жылдың 5 қарашасына дейін аяқтауды белгіледі. 1926-27 жылда-
керек болды.
Сол себепті жаңа әліпби комитеті қалың бұқара
ры Өзбекстанда латын әліпбиіне көшуге арналған 19 дайындық
арасына үгіт-насихат жұмыстарын жүргізу үшін латыншылар
курс ашылды.
қозғалысын ұйымдастыру мәселесін көтерді. 1928 жылдан бас-
224
225

тап Қазақстанда жаңа әліпби (латыншылар) қозғалысы өрістей
бастады.   Республиканың   мерзімді   басылымдарында   қозғалыс
барысы, латын әрпін насихаттау жұмысының барысы туралы
хабарлар жарияланып тұрды.
...Қазақ   латыншылары   1931   жылға   дейін   жаңа   әліпбиге
түпкілікті көшіп болатынын хабарлаған болатын. Бұл шараны іске
асыруда   басқа   республикалар   белсенділік   танытып,   газет-
журналдарды   латын   әліпбиі   негізінде   шығарып,   мектептері   осы
графиканы үйрете бастаған еді. ІІІ пленум “жаңа әліпби барлық
жерде 1-2 жылда толық іске ассын” деген қаулы шығарады. Жаңа
Түрік   Әліпбишілері   Бүкілодақтық   Орталық   Комитеті   мен
Президиумының  құрамына О.Жандосов сайланады. ІІІ пленумға
О.Жандосов жаңа әліпби мәселесі бойынша Қазақстан тарапы-нан
дайындалған   резолюцияны  ұсынды.   Онда  қазақ   халқының  жаңа
әліпбиді қолдайтынын айта келіп, таяу арада жаңа әліпбиді енгізу
шараларын қарқынды түрде дамыту қажеттігі туралы сөз болды.
ІІІ   пленум   Жаңа   Түрік   Әліпбиінің   (ЖТӘ)   Орталық   Атқару
Комитетіне Қазақстандағы ЖӘК жұмысына материалдық қолдау
көрсету қажеттігін ескертті.
...1929   жылдың   24   қаңтарында   ҚАКСР   Орталық   Атқару
Комитетінің   төрағасы   Е.   Ерназаров   пен   осы   комитеттің   хат-
шысы А.  Асылбековтің  қол қоюымен Қазақ Орталық  Атқару
Комитетінің   6   шақырылымының   IV   сессиясының   шығарған
шешіміне сәйкес жаңа латын әліпбиі бекітілді. ІІІ пленум-нан
кейін қазақ латыншыларының конференциясы өткізілді. Онда
1929   жылдың   аяғына   дейін   Қазақстанның   75   000   адамы-на
жаңа   әліпбимен   хат   танытып,   600   000-700   000   дана   жаңа
(латын)   әліпбиін   ел   арасына   тарату   қажеттігі   баса   айтылды.
1929   жылдың   26   ақпанында   жаңа   қазақ   әліпбиін   енгізудегі
Қазақ АКСР IV сессиясының шешімдерін уақытында орындау
мәселесі қаралып, 1929 ж. 1 сәуірінен бастап бүкіл мекемелер-
ге жаңа әліпбиді енгізу, осы мекемелердің қызметкерлеріне 1
маусымына дейін жаңа әліпбиді үйренуді міндеттеу және жаңа
әліпбиді үйренуде оқу кітаптарын, қосымша құралдар шығару,
жаңа әліпбиді үйрететін орындар (пункттер) ашу туралы қаулы
қабылданды.
Жаңа түркі жазуының негізін ұзақ талқылау мен өңдеуден
кейін   1929   жылдың   7   тамызында   КСРО   Орталық   Атқару
Комитетінің төралқасы мен КСРО Халық Комиссарлары Кеңесі
“Жаңа қазақ алфавитін енгізу туралы қаулы” қабылдады. 1929
жылдың 14 тамызда жаңа әліпбиді Халық ағарту комиссариа-
ты қазақ мектептеріне латын әліпбиін толықтай енгізудің соңғы
мерзімін   1930   жылдың   14   тамызына,   яғни   Қазақстанның   10
жылдық   мерейтойына   дейін   аяқтауды   белгіледі.   Осы   қаулы
бойынша   латын   әліпбиінің   енгізілу   барысын   тексеруге
арналған комиссия құрылды.
Осы жылы жаңа түрік әліпбиінің Орталық Комитеті Одақтық
Орталық   Атқару   комитеті   жанындағы   жаңа   әліпбидің
Бүкілодақтық   орталық   комитеті   болып   қайтадан   құрылды.   Бұл
комитет 1940 жылдың соңына дейін жұмыс істеді. 1940 жылдың
соңына қарай «Латындандырылған қазақ жазуын орыс графика-сы
негізіндегі жаңа әліпбиге көшіру туралы» Заң қабылданды. КСРО
түркі халықтарының жазуы ретінде орыс әліпбиінің (ки-риллица)
енгізілуіне байланысты комитет таратылады.
Қ.Алдажұманов, Қ.Бурханов, С.Смағұлова, А.Құдайбергенова. 
«Латын графикасы негізіндегі қазақ әліпбиі:
тарихы, тағылымы және болашағы» (Алматы, 2007) 
жинағындағы мақаладан үзінді
12-дәріс. Латын графикасына негізделген қазақ жазуы
А.Байтұрсынұлының   әліпбиін   1913ж.   Стамбулда   өткен
кеңесте  түрік, араб, иран жазуы  үлгі етуге  уағдаласып, қазақ
жазуы   ресми   түрде   1924ж.   бекіткенімен,   әліпбиге   берілген
жоғары бағаға қарамастан түркі халықтарынан әзербайжан жа-
зуы 1922ж. көшкеннен бастап басқа түркі жазулары да әр-сәрі
күйде қалды.
Сөйтіп, 1926 жылы 26 ақпан мен 5 наурыз аралығында Бакуде
өткен   түркітанушылардың   съезінен   кейін   6   наурызда   қазақ   жа-
зуын латын графикасына көшіруді қолға алу тапсырылады.
1926 жылы 26 ақпан мен 5 наурыз аралығында Бакуде
өткен   түркітанушылардың   съезінде   қаралған   жазу
мәселелері.
Қазақ тілінің түпкілікті  жазуы  болады деген төте жазу-ды
латын   жазуына   ауыстыруға   түрткі   болған   І-бүкілодақтық
түркітанушылар құрылтайының жұмысы туралы айта кетудің
226
227