Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

Ендеше  у-дың алдына  ұ,  ү  әріптерін салудың  еш қисыны жоқ”.
Сонда ғалымның ойынша, дүдәмал естілген ы мен ұ дыбысы
ы болып таңбалануы тиіс.
Бірақ сөз басында  уақыт  сөзін  ұуақыт,  уақ  сөзін  ұуақ  деп
айтылатынын ескерткен.
“ы” әрпі жазылу-жазылмауы естілуінше: естілсе жазылады,
естілмесе жазылмайды. Мәселен: лыпа, леп, лепес, лап қойды,
лаулап жанды, лоқы, лықылдап, Ленін, Лепсі деген сөздердің ал-
дында   келген   “л”   тап-таза   “ы”-сыз   естіліп   тұр.   Оған   “ы”
жазудың   керегі   жоқ.  “Ылай,  ылайық,  ылаж,  ылау,  ілім,  ілік,
ылғи”  деген сөздерде “л” алдында “ы” анық естіліп тұр». Ал
күмәнданатын жердің тексеру әдісі өлең өлшеуі болады деген.
Ғалым  һ  әрпін қазақ тілінде бар дыбыстың таңбасы деген:
«Шаршағанда  –  уһ,  жақтырмағанда  түһ,  өкінгенде –  аһ  және
әһ,  үһлеу,   үһлеген,   аһламақ  дейміз».  Қолданылатын   реті   аз
болса да, тілде бар дыбыс болған соң, жоқтығы сезіледі дейді.
Ал  х  дыбысын  қ-ның реңкі деп табады. Өйткені ғалым  х-
ның мағына айыратын қызметі шамалы дегенге саяды.
Мысалы: халық – қалық, құрметті – хұрметті, хажы – қажы
деген сөздердің қайсысын қолдансақ та түсінікті дейді. Автор
көрсеткен бұл сөздердің ішінде тек  халық  сөзі ғана бүгінде  х
әрпімен   таңбаланады.  Ал  құрметті,  қажы  сөздері   негіз-гі
реңкке көшкен. Бұл қатарды дастархан – дастарқан, дихан
– диқан, рахмет – рақмет деген сияқты, екінші сыңары жазуда
кодификацияланып   кеткен   сөздермен   толықтыра   беруге
болады. Ендеше, әліпби құрамын өзгертудің қазіргі қарсаңында
һ әрпін алып тастау туралы ойлану керек.
Сонымен,   А.Байтұрсынұлы   қазақ   грамматикасы   мен
әліпбиін,   емле   ұстанымы   мен   орфограммалау   әдістерін
саралаған алғашқы лингвистердің бірі.
Негізігі әдебиет: А.Байтұрсынұлы Тіл тағылымы. Алматы:
Арыс, 1992.
Пысықтау сұрақтары:
1. А.Байтұрсынұлы емлені неше жүйеге бөлді?
2. Таңба   жүйелі   емле,   тарих   жүйелі   емле,   туыс   жүйелі   емле,
дыбыс жүйелінің әрқайсысына сипаттама беріңіз.
3. А.Байтұрсынұлы жазуда инвариант фонема ғана таңбаланатыны
туралы қалай түсіндірді?
216
4. А.Байтұрсынұлы қысаң езуліктерді түсіріп жазудың қандай 
фонологиялық себебін атады?
Тапсырмалар.
А.Байтұрсынұлының төмендегі пікірлеріне талдау жа-
саңыз: «р, л, у, и әріптерінің алдында “ы” әрпі жазылу-жазыл-
мауы естілуінше: естілсе жазылады, естілмесе жазылмайды.
Мәселен: лыпа, леп, лепес, лап қойды, лаулап жанды, лоқы,
лықылдап, Ленін, Лепсі деген сөздердің алдында келген “л” тап-
таза “ы”-сыз естіліп тұр. Оған “ы” жазудың керегі жоқ. “Ылай,
ылайық, ылаж, ылау, ілім, ілік, ылғи” деген сөздерде “л” алдын-
да “ы” анық естіліп тұр. Ал күмәнданатын жердің тексеру әдісі 
өлең өлшеуі болады»;
«Қорғамбай – Қорғанбай, Арғымбай – Арғынбай, Тасқымбай
–   Тасқынбай,   қоңған   –   қонған,   жоңған   –  жонған,   жаңған   –
жанған, көңген – көнген, өңген – өнген, сеңген – сенген, күңге
– күнге тұлғаларының соңғылары дұрыс, өйткені сөздің түбірі
“қорғам”, “арғым” “тасқым” емес қорған, арғын, тасқын бо-
лады. Сондай-ақ [н] дыбысын  қ,  ғ,  г  дыбыстарының әсерінен
айырсақ, дүдәмалдық жоғалады,  “қоныс”, “қондық”, “жону”,
“жондым”,   “жанып”,   “жанды”,   “көніп”,   “көнді”,   “өніс”,
“өнім”, “мініп”, “мініс”, “сеніп”, “сенім”, “күнде”, “күндік”
дегенде, “ң” емес, “н” екені айқындалады».
А.Байтұрсынұлының   <й>   фонемасы   туралы   мына
ойына пайымдау жасаңыз:
“...жарты дауысты тек дауыстылардың жанында ғана айтыла-
ды. Қай жерде /й/ тұрса, оның алдында [ы], [і]-нің біреуі болады.
... /й/-дің алды, артынан да ы естілсе, алдыңғысы жазылмайды
да, соңғысы жазылады, мысалы: қиын, тиын, киім, киік».
Оқуға арналған материал
Емле туралы
Емле негізі 4 түрлі: 1) таңба жүйелі (негізі ынтымақ); 2) та-
рих жүйелі (негізі дағды); 3) туыс жүйелі (негізі тегіне қарай);
4) дыбыс жүйелі (негізі естілуіне қарай).
1.  Таңба  жүйелі  емле  арғынға  дөңгелек  таңба  алайық.
217

Қыпшаққа “жіп” таңба алайық деген сияқты немесе “бірге” мы-
надай: “1” белгі, “екіге” мынадай “2” белгі алайық деген сияІты,
не болмаса пәлен дыбысқа пәлен белгі алайық деп дыбыс басына
әріп арнаған сияқты, тіл іліміне тіремей, тек ынтымақпен мына
сөзді мынадай, ана сөзді анадай етіп жазайық деумен жасалатын
емле жүйесі, емленің бұл жүйесін алу – алмау жағын сөз қылмай
өтеміз,   үйткені   жоғарыда   емлеміз   қалай   жасалса   да,   негізгі   тіл
іліміне, тіл жүйесіне тіреліп отырып жасалу тиіс дедік.
2.
Тарих   жүйелі   –   емле   баяғы   бір   жасалған   түрінде
қолданып   дағдыланғандықтан,   тіл   өзгерсе   де   өзгерместен
әдеттенген   бойынша   қолданатын   емле.   Ондай   емледе   бір
дыбысқа   арналған   әріп,   тіл   дыбыстары   өзгеріп   кеткендіктен,
бірнеше дыбыстың ортасындағы ортақ таңба болуы мүмкін. Бір
дыбысты жазуға бірнеше әріп жұмсалуы мүмкін немесе тіпті
дыбысы жоғалып кеткен әріптерді әлі күнге жоғалмастан сөз
ішінде   жазылып   жүруі   мүмкін.   Емлеміз   бұл   жүйелі   болу-
болмауын   тағы   сөз   қылмай   өтеміз,   үйткені-дағдыланған
емлеше жазамыз десек, емле мәселесі қозғалмас еді.
3. Туыс   жүйелі   емле   –   сөздің   ауыздан   шыққандай   дыбыс-
тарына   қарамай,   тегіне   қарап   отырып   жазатын   емле.   Мәселен,
ауыздан шыққанда “қорада бір қара ат тұр екен” дегенде “қара”
деген “ат” деген сөздерді ауыздан шығуынша  “қарат”  деп жаз-
бай, “қара ат” деп жазады. Сол секілді ауыздан шыққанда, “со-
лай болсигеді” болып естілсе де, жазғанда “солай болса игі еді”
деп, “болса”, “игі”, “еді” деген сөздердің тегіне қарап жазады.
Бірақ осы күнгі емлемізше жазу бар болғандықтан, емленің бұл
түрі сөз болуға тиіс.
4.   Дыбыс   жүйелі   емле   –   сөздерді   ауыздан   шыққан   күйінше
жазатын   емле.   Сөздің   ауыздан   шығуының   өзі  екі   түрлі   болады.
Сөйлегенде   сөздер   бір-біріне   жалғаса   айтылғанда   ауыздан   бір
түрлі болып шығады, әр сөзді оңаша жеке алып айтқанда ауыздан
екінші  түрлі   болып   шығады.  Оның  мысалын   айқын   түрде  “ақ”,
“көк” деген сөздердің айтылуынан көруге болады. Осы сөздерді
оңаша жеке түрінде айтсақ, ауыздан айнымай шығады. Сол араға
“өгіз” деген сөзді жалғас айтсақ, әлгі сөздеріміздің аяғы айнып,
екінші түрлі естіледі (Ақ өгіз – ағ өгіз, көк өгіз – көг өгіз).
Дыбыс жүйелі емленің сөйлегендегі ауыздан шығуынша жазу
түрін тілдік ілім-білім жүзінде қолданбаса, өнер – білім жүзінде
еш   жұртта   қолдану   жоқ.   Жеке   айтқандағы   ауыздан   шығуынша
жазу түрін біздің қазақ қолданып келеді. Сондықтан емлемізді
туыс   жүйесіне   қатысқан   жүйелеріне   қарамай,   көпшілігіне
қарап, дыбыс жүйелі деп атап келдік.
Жаңа   емлешілер   емле   үйренуге   жеңіл   болу   үшін   дыбыс
жүйелі болу тиіс дейді: керек орындарда ғана туыс жүйелі (сөз
жүйелі) болсын дейді. Бұрынғы емлеміз дыбыс жүйелі емес бе
еді?   Туыс   жүйесін   керексіз   орында   кірістіруші   едік   пе?
Бұрынғы   емлемізде   дыбыс   жүйелі   екендігін,   туыс   жүйелі
қандай керек орындарда кірісетіндігін жоғарыда айтып өттік.
Олай болса, жаңа емлешілердің емле жобасының бұрынғыдан
басқалығы қай жерінде? Басқалығы мынадай: екі сөз, үш сөз
жалғаса   айтылғандағы   дыбыстарының   естілуінше   жазу   тиіс
дейді (бұрынғы емлемізде әр сөз жеке айтылғандағы естілуін-
ше жазылатын). Бұл бір. Екінші, үйлес болғандықтан, бірінің
орнына бірі алмасып айтылатын дыбыстардың тегі тексерілмей
ауыздан шығуынша жазылсын дейді. Бұрынғы емлемізде ондай
дыбыстар ауыздан шығуына қарамай, тегіне қарап жазылатын.
Мысал үшін бұрынғы емлеше жазу мен жаңа жобаша жазы-лу
арасындағы   айырымын   бірнеше   сөз   алып   көрсетіп   өтейік.
Алдыңғысы бұрынғыша, соңғысы жаңаша жазылған сөздер бо-
лады:  Тұрғанбай-Тұрғамбай,  қонған-қоңған,  көнген-көңген,  інге-
іңге, бара алмайды-баралмайды, келе алмайды-келалмайды, келе
алмай   тұрмын-келалмайтұрмын,   бүрсі   күні-бүрсігүні,   бұрнағы
күні-бұрнағыгүні,   жазды   күні-жаздыгүні,   тұзсыз-тұссыз,   бас-
сыз, басшы-башшы, ізші-ішші, қазса-қасса тағы сондайлар.
Мұны   мен   емле   үйренуге   оңай   бола   ма?   Көз   тануына,   қол
жүруіне   жеңіл   бола   ма?   Басқа   түріктерге   түсініктірек   болып
жақындар ма? – Жоқ. Олай болса, бұрынғыдан мұның несі артық
деп   аламыз?   Емлені   бұрынғысынан   артық   болғандай   етіп
өзгертуге   мағана   бар;   бұрынғысынан   төмен   болғандай   етіп
өзгертуге   мағана   да,   мақсат  та   жоқ.   Кілең   туыс   жүйелі   болсын
дейтіндер де, кілең дыбыс жүйелі болсын дейтіндер де алдарын-да
неге барып қамалатындарына не көз салмайды-ау деймін.
Кілең туыс жүйелі емле болсын дегенде,  “балалы”, “тұзлы”,
“атлы”, “баланы”, “тұзны”, “атны” деп жазатын болмақ.
Бұлай жазу қолайлы болып табылар ма? Кілең дыбыс жүйелі
болсын дегенде,  “сөзшең”  дегенді  “шөшшең”  деп,  “ізшілер”,
“ісшілер” деген сөздердің екеуін де бірдей “ішшілер” деп,
“кигізсе” дегенді “кигіссе” деп, “кигізше” дегенді “кигішше”
деп,  “жазса”  дегенді “жасса”  деп,  “қызса” дегенді  “қысса”
деп, “сезсе” дегенді “сессе” деп жазатын болмақ. Бұлай жазу
218
219