Оқулық «Білім беруді дамытудың федералды институты»

 
 
Модульдік тор. Бірнеше беттік басылымның тұтастығы мен біртектілігіне 
біртұтас  модульдік  торға  негізделген,  бет  үлгілерін  пайдалану  арқылы  қол 
жеткізіледі.  Қазіргі  заманғы  баспаханаларда  қолданылатын  торлар  ғасырлар 
бойы  дамыды.  Баспа  торларының  негізінде  интерлиньяж  жиі  жетекші  орын 
алады,  яғни  негізгі  кегльдің  биіктігінің  120%.  Бұл  модульдің  өте  ыңғайлы 
өлшемі,  стандартты  деп  кегль  қаріпі  10,  ал  12  кегль  =  1  цицеро,  яғни 
классикалық  типографиялық  өлшем  бірлігі  деп  есептелетінін  ескерсек. 
Тордың  тік  сызықтары  сыртқы  және  ішкі  жиектерді  басқарады,  теру 
бағандарын  бөледі  және  олардың  арасындағы  қашықтықты  анықтайды. 
Тордың көлденең сызықтары жоғарғы және төменгі жиектерді, теру биіктігін, 
тақырыптар  мен  иллюстрациялардың  орналасуын  анықтайды.  Егер  тік 
сызықтарды  белгілеу  цицеромен  жүзеге  асырылса,  көлденең  сызықтар 
арасындағы қашықтық пункттермен өлшенуі мәжбүр, себебі бұл жиі қаріптің 
өлшеміне  және  интерлиньяжға  байланысты  болады.  Тік  сызықтардың  саны 
қалағандай үлкейтілуі мүмкін, бірақ бұл кездейсоқ суретке әкеледі, сондықтан 
неғұрлым  қатаң  құрылымы  бар  модульдік  жүйелермен  жұмыс  істеуге 
жақсырақ,  олар,  дегенмен,  бағандардың  ені  мен  саны  өзгертуге  мүмкіндік 
береді. 
 
 
Сурет. 4.2. Бетті тоғыз бөлікке бөлу арқылы жиектердің енін анықтау 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                
Сурет. 4.3. Э. Дейдің модульдік торы 
 
 
79 
 

 
Кітап  басылымы  үшін  модульдік  торды  жасаған  кезде,  қазіргі  заманғы 
кітап  әртүрлі  функцияларды  орындайтындықтан,  оны  нобай  сатысында 
әртүрлі  беттерге  «өлшеп»  көру  керек.  Мысал  ретінде,  Mitchell  Бeasley 
лондондондық 
баспахананың 
көркемдік 
редакторы 
Эд 
Деймен, 
энциклопедиялар  сериясына  әзірлеген  торды  көрсетуге  болады.  Оның 
негізінде, 11 000 суреттермен жабдықталған 2000-ға жуық бет жасалды (4.31-
сурет). Сериялық басылымдардың дизайны әдетте бірыңғай торға негізделеді.  
Торға  негізделіп,  басылымның  макеті  әзірленеді.  Әдетте,  макеттің 
әзірленуі оннан астам түбегейлі әртүрлі ашық беттерді, сондай-ақ түптелуін, 
форзацты, титулдық бетті және т.б.  қамтитын эскиздерден басталады. Кейде 
супермұқабаның болуы болжамдалады. 
Макеттің  нобайы  компьютерде  де,  қолмен  де  орындалуы  мүмкін. 
Нобайдың ашық беттерінде суреттер нобайлармен ауыстырылады немесе кез-
келген  суреттер  жабыстырылады,  ал  мәтін  шартты  түрде  бейнеленеді. 
Макеттегі  жұмыс  барысында  торға  өзгерістер  енгізіледі,  сондықтан  макет 
негізгі  бетті,  кіріспе  бөлімін  және  бірнеше  негізгі  ашық  беттерді  қамтуы 
керек.  Бұл  жұмыс  түрін  баспа  өнімдерінің  кез-келген  түрін  әзірлеу  үшін 
қолдануға болады. Аяқталған макет құжаттың сипатын толық көрсету керек. 
Жарияланымның  барлық  элементтерінің  (егер  бар  болса)  әдеттегі 
орналасу  тәртібі,  келесідей  болады:  алдыңғы  бетінде  авантитул  немесе 
баспахана  маркасы;  екінші  бетте  -  контртитул  немесе  фронтиспис,    титул  - 
үшінші бетке (бұрын аталған барлық элементтер жоқ болса, онда біріншіде). 
Аннотация  (кейде  шығу  деректері)  титулдың  артқы  жағында  орналасады, 
барлық  кітапқа  арналған  арнау  немесе  эпиграф-  бос  айналымы  бар  бесінші 
(үшінші)  бетке  орналастырылады.  Келесі  тақ  бетте  мазмұн  болуы  мүмкін 
(макетке байланысты); одан кейін - қайтадан тақ бетте - кіріспе мақала, содан 
кейін (тағы да тақ бетте) - алдын-ала сөз. Барлық алдын-ала сөздерден кейін 
тақ  бетте  –  кіріспе  немесе  (болмаған  жағдайда)    мәтін  бастамасы.  Негізгі 
мәтіннен  кейін  әдетте:  соңғы  сөз,  қорытынды  мақала  (мүмкіндігінше  тақ 
бетте),  ескертпелер  және  түсіндірмелер  (әдетте  түсірумен  тақ  бетте,  және 
кейде шмуцтитулмен), қосымшалар (әрқашан түсірумен тақ бетте, шмуцтитул 
бар  болса-  түсірусіз),  жеке  бетте  түсірумен  әдебиет  тізімі,  көрсеткіштер  –
солай  жаңа  беттен  түсірумен,  мазмұны  (жаңа  беттен  түсірумен),  және 
соңында,  шығу  деректері  жеке  бетте  (оптикалық  ортада  немесе  астында) 
немесе  мазмұнның  соңғы  бетінде  (толық  форматқа,  астында).  Шығу 
деректерінен  кейін,  кітап  хабарландыруларын  немесе  «ескертулер  үшін» 
жолдарды  орналастыруға  болады,  бірақ  жиі  оларды  шығу  деректеріне  дейін 
мазмұннан кейін орналастырады. 
Негізгі бет немесе титул деп басылымның бірінші бетін атайды, онда ол 
туралы  негізгі  мәліметтер  -  автордың  тегі,  аты,  жарияланатын  орны  және 
жылы  көрсетілген.  Әдетте,  титул  жарияланымның  алдыңғы  бетіне 
орналастырылады  және  бүкіл  бетті  алады,  бірақ  журналдарда  титул  өте  жиі 
«тақырыпша» дегенмен ауыстырылады, яғни барлық тақырып деректерін тек 
бірінші беттің жоғарғы жағында орналастырады.  
 
1
 
Хелберт  А.
 
Тор:  Газеттер,  журналдар,  кітаптарды  жобалау  мен  өндірудің  модульдік  жүйесі  / 
А.Хелберт. — М. : Книга, 1984
. 
 
     80 

 
 
 Контртитул  немесе  фронтиспис  бар  кейбір  басылымдарда,  титул 
жарияланымның 
үшінші 
бетіне 
орналастырылады. 
Титулдың 
орналастыруымен  (және  егер  де  бар  болса  контртитул,  фронтиспис  и 
авантитулдың)  әр  басылымның  беттелуі  басталады.  Барлық  аталған 
элементтерде колонцифрлар, колонтитулдар қойылмайды. 
Контртитул  деп  негізгі  титулмен  бір  ашық  бетте  орналастырылған 
қосымша  титулды  атайды  (әдетте  көп  томдық  немесе  аударылған 
басылымдарда).  Көп  томдық  басылымдарда  толық  басылым  туралы  мәлімет 
контртитулда  орналастырылады,  тек  осы  томға  қатысты  ақпарат  титулда 
орналастырылады.  Аударма  басылымдарында  контртитулда  әдетте  титулда 
орналастырылған  бірдей  мәліметтер,  тек  түпнұсқа  тілінде  орналастырады. 
Әдетте,  контртитул  жарияланымның  екінші  бетіне  орналастырылады  (бұл 
жағдайда титул үшінші бетте). 
Фронтиспис  деп  жұп  бетте,  титулмен  бір  ашық  бетте  орналастырылған 
сурет  аталады.  Әдетте  фронтиспистің  суретінде  жазба  жоқ  болады,  бірақ 
кейде  жазба  орнына  автордың  қолтаңбасы  беріледі.  Әдетте,  фронтиспис 
жарияланымның  екінші  бетіне  орналастырылады  (тақырып  -  үшінші).  Сурет 
көрсетілген пішімдегі беттің оптикалық ортасына орналастырылады. 
Авантитул  деп  кез  келген  мәтін  (мысалы,  кітаптың  атауы) 
орналастырылған  болса,  (әдетте,  жолақтар  бірінші  басылымы)  контртитул 
немесе  фронтиспистің  мұқабасы  болатын  бетті  атайды.  Әдетте  авантитулға 
арналған  кітаптің  атауы  (автордың  тегі),  титул  терілген  аталмыш 
гарнитураның  шрифтімен,  бірақ  12-14  пункттен  аспайтын,  кішірек  кегльмен 
(титул  бетке  қарағанда)  теріледі.  Авантитулдың  мәтіні  берілген  формадағы 
беттің  оптикалық  ортасына  орналастырылады  (өте  сирек  -  беттің  басқа 
жерінде, мысалы, беттің үстіңгі жақ бөлігінде, оңға қарай ауысып). 
Дәл осылай баспахана белгісі немесе сурет орналастырылады. 
Кітап  басылымдарында  титул  мұқабасы  бос  болуы  мүмкін.  Ғылыми-
техникалық басылымдарда  титулдың артқы  жағына әмбебап  ондық  жіктелім 
нөмірі  (жоғарғы  сол  жақ  бұрышында),  кітапханалық-библиографиялық 
жіктелу  нөмірі  және  авторлық  белгі  (төменгі  сол  жақ  бұрышта)  әрқашан 
орналасу  керек.  Сонымен  қатар,  титулдың  артқы  жағында  аннотация 
жариялануы мүмкін, кейде шығу ақпараты болады. 
Кейбір  басылымдарда,  титул  бетінен  басқа,  шмуцтитул  қолданылады. 
Шмуцтитул  деп  ішкі  титулды  -  кітаптың  бөлігінің,  бөлімінің  немесе 
тарауының атауын, ал кейде жинаққа кірген жеке жұмыстарды енгізген жеке 
жолды атайды. Шмуцтитулда әдетте бір немесе бірнеше мәтін жолдары, кейде 
бөлім  нөмірі,  автордың  тегі  жазылған  болады.  Шмуцтитулдардың  мәтінін 
титулға сәйкес, бірдей гарнитураның шрифтімен, бірақ біраз кішірек кегльмен 
жазады.  Негізгі  жолдар  әдетте  оптикалық  ортаға  орналастырылады.  Мәтін 
жолдарын  топтастыру  кітаптың  атауына  және  кітаптың  жіктелуіне  сәйкес 
келуі  керек.  Шмуцтитулдар  әрдайым  тақ  бетке  орналастырылады, 
шмуцтитулдың  мұқабасы  бос  қалады.  Шмуцтитулдың  алдында  бос  бетті 
қалдыру қажет емес. 
Кітаптың  ашық  беттері  бет  үлгісіне  негізделіп  макеттеледі.  Модульдік 
тордан басқа, үлгіде кітаптың графикалық дизайн элементтері болуы мүмкін: 
колонцифрлар, колонтитулдар, колонсызғыштар, сызғыштар, жиектемелер. 
 
81