150
ОҚУШЫ КӚЗІМЕН ТАБИҒАТТЫҢ ТЫЛСЫМ ӚМІРІ
Қошанов С.С.
Ортағаш орта мектебінің, Зеренді ауданы, Қазақстан
Serik_zak@mail.ru
Мұғалім ең алдымен, бала жанының тамыршысы болуы тиіс. Бала
жүрегінің перделерін дәл басып, оны оята білу оңайлықпен келмейді. Бұл
ұстаздың ӛз мамандығына деген сенімділігі, бейімділігінен, айқын мақсатынан
және бала жүрегіне жол таба білуінен кӛрінеді. Осы үшеуі мұғалім
мейірімділігімен ұштасқанда нағыз ұстаз бола алады. Оқытуға деген ынта,
ӛзіндегі барды асқан мейірімділікпен жеткізе білу мұғалім шеберлігінің бір
қыры.
«Қалай оқу керектігін үйрету» модулінің атауы «ӛзін-ӛзі реттеу»
үдерісіне жатады. Бұл үдерісте оқушылар метатану үдерісі арқылы түсіну,
бақылау және оқу тәжірибесіне қадағалау жүргізу қабілеттерін дамытады. Олар
балғын жас ерекшелігіне қарамастан, ӛздерінің оқуына саналы түрде қарайды,
тапсырмаларды шешу үшін ӛзіндік әдіс-тәсілдерді қолданады, сондай-ақ
ӛздерін оқушы ретінде сезіне бастайды. Ӛзін-ӛзі реттеу мен метатанудың
мұндай дағдыларын дамыту бұл балалардың саналы оқушы болып шығуының
кілті екендігі анықталды. [1,43].
Сол мақсатта мен ӛз сабақтарымда оқушы ӛз беттерімен жұмыс жасауына
кӛп мән берем. Мысалы: Биология сабағынан әр тақырыптарды түсіндіргенде
мен зертханалық жұмыстар, экскурсия, топ серуен, топ саяхаттарға шығып
ӛсімдік түрлерін кӛрсетіп, анотомиялық және морфологиялық талқылап ӛздік
зерттеулер жүргіземіз. Осындай кезекті сабағымды үйімнің артында
Бурабайдағы биші аққайыңдарға ұқсайтын қайың ағаштары бар. Сонда 6-
сынып оқушыларымен топ саяхатта жүргенімде қайыңнан сұр түсті томпиған
ісіктердің кӛп екенін байқадық, біреуін жардық иісі жоқ медециналық йотқа
ұқсайды. Біз таң қалдық ағашқа кім йод жағып қойған деп. Бір сәтте Меруерт
деген оқушым қарап,
- Мынау ағашқа не болған?- деп сұрады. Мен ағаштар ауырып қалған
ғой, бұларды емдеу керек- дедімде оларды қызықтыра, бактериялық індет
туралы ой тастап, - Оқушыларға бұл ауруды зерттеп, ағаштың емін іздеп
кӛрейік дедім, оқушылар ӛз ойларын айта бастады. Меруерт оқушым үнсіз
қалып, ақырын келіп - Мұғалім аққайың ағашттарын емдейікші,- деді. Кейін
барлығымыз биші қайыңдарды ауруға қимай зерттеу жұмысына сыныпен
кірістік. Міне осылайша зерттеу жұмысымызға қыза да, жан ашырлықпен
кірістік.
Жұмысымыздың зерттеу барысында ауылымыздағы ормандардың 10
пайызы «Аққайың сарысу» бактериясымен зақымданғанын анықтадық. Иә,
бактерияларға сипаттама беретін болсақ. Бактерия (грекше «бактерион» -
151
таяқша) - біржасушалы ағза. Бактериялардың пішіндері таяқша, шар, үтір,
оралма тәрізді болады. Ормандарда жиі-жиі зиянды жәндіктер кӛбейіп, әртүрлі
аурулардың тууына себепші болады. Бұндай жәндіктер ормандарға, алқаптарға
кӛптеген орны толмас зиян келтіреді. Орман шаруашылығымен айналысатын
мамандар, орман қорғаушылар орманның қай алқабы бүлінгенін, бүлінудің
алғашқы белгілерін анықтай алады. Алайда соңғы кездерде қайыңдарда
бактериалды сарысу біліне бастады. Бұл орман шаруашылығының жұмысына
қиындық тудырды. Алайда мұндай ауру сарысудан бұрын біліне қоймаған, енді
үлкен білім мен білікті бізден керек етіп отыр.
Қайыңның бактериалды сарысуы – кішкентай жасушалы ағза. Олардың
ұзындығы 0,5-4,5 мкм, ені 0,3-1,3 мкм дейін. Олар жасушаны екі бӛлікке
бӛлінуінен кӛбиеді. Олардың ішінде споралық жылдам қимылдайды.
Түрлеріне қарай фитопогенді бактериялар таяқша түрінде, кӛп жағдайда
тік шеттері дӛңгеленген түрде кездеседі. Кӛбінесе жеке бактериялық
бактериялық жасушалар болады. Бактериялар жасушаның сыртқы қаптамасы
арқылы осматикалық жолмен қоректенеді. Бактериядан бӛлініп шығатын
ферменттер ӛздерін қоршаған затардан қолданбайтындарды қолдануға
болатындай себеп туғызады. Кейбір бактериялар жасушаның айналысына
капсулалар жасайды, оның салдарынан сыртқа полисахаридтер шығады.
Бұндай сулы капсулалар жасушаны күн радиациясының салдарынан кеуіп
қалуынан қорғайды. Сондықтан бактерияның капсула түрі басқа түріне
қарағанда оралма. Ал фитопогенді бактериялар анименді бояулармен боялып,
қоректенетін ортада жақсы ӛседі. Фитопогенді бактериялардың кӛпшілігі
аэробтылар, аз ғана бӛлшегі қосымша аэробтылар болады. Фитопогенді
бактериялардың таралуы ауру ӛсімдіктен немесе бүлінген аймақтан бүлінбеген
аймаққа вегетациялық мезгілде әртүрлі жолмен жүреді. Ауа арқылы үлкен
аралыққа кӛбейе алмайды. Таралуы әсіресе құрғақ ауада шамалы жүреді. Күн
радиациясының салдарынан құрғақ ауада бактериялар тез ӛліп қалады.
Ортаның ылғалдылығын фитопогенді бактериялардың кӛбеюіне жақсы әсер
етеді. Жамбыр жауғанда бактериялар тез кӛбейеді. Вегетация мезгілінде
жәндіктер бактерияны тез таратады. Кӛбінесе механикалық жолмен тері
арқылы немесе жәндіктердің ауыз қуысы арқылы зақымданған ӛсімдіктен сау
ӛсімдікке таратылады.
Аққайын сарысу бактерясы A.J.T. жіктеуімізде барлық бактериялардың
систематикасын қарастырдық, соның ішінде Pseudomonas, Xanthomonas,
Bacterium и Erwinia тұқымдасына тоқтадық.
I. Mycobacteriacea тұқымдасы - қозғалмайтын бактериялар (талшықсыз):
Corynebacterium туысы және Aplanobacterium туысы
II. Pseudomonadaceae тұқымдасы – талшықты бактериялар:
Pseudomonas туысы және Xanthomonas туысы
III. Bacteriaceae тұқымдасы – тез қозғалатын және спора түзбейді:
Bacterium туысы және Pectobacterium, Chromobacterium туысы
IV. Bacillaceae тұқымдасы - тез қозғалатын және спора түзетін:
Bacillus, Clostridium туыстары - жасушалары ӛсіп келе жатқанда ісінеді;
