14
- балаға сусындай керегінің бірі – сөйлеу. Түрлі білімнің
түбірі, негізгі баланың сөйлеуі, білуге құмарлығы деп тұжырым-
даған.
Баланың ойлау әрекеті үнемі дамып, мазмұны жағынан
өрістеуі олардың түрлі іс-әрекеттерінің нәтижесінде жүзеге аса-
ды. Мұндай ерекшеліктер баланы әрбір нәрсені алдын-ала көріп,
оларды қайта жасауға және сипаттап айтып беруге мүмкіндік
береді. Бала алдына сол нәрселердің мәнін танып білуді арнайы
міндет етіп қояды. Байқалған құбылыстарды анықтап түсінік бе-
ріп, оған жауап іздестіреді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың тағы бір ерекшелігі –
олар өздерін қызықтырған мәселелердің мәнін түсінулері үшін
өздерінше тәжірибелер жасауға қызығады. Сөйтіп құбылыстар
мен заттарды бақылап көріп, оларға талдау жасайды, өздерінше
қорытындылар жасап әңгімелеуге ұмтылады. Мұндай әрекет-
тердің бәрі әңгімелеу барысында баланың ойлау тәсілдерін да-
мыта түсінуіне серік тудырып, дүние танымның өрістеуіне жол
ашады.
Ең басты – ойлау әрекетімен тығыз байланысты дамып
отыратын тілді, оның құрылымын меңгереді. Бала ақыл-ойының
деңгейі, тек білім көлемімен ғана емес, сонымен бірге оның өсіп
жетілуінде оған әлі де беймәлім білімдер жүйесін қалыптасты-
рып отыру деңгейінен анықталады. Осы бағытта баланың өзін-
дік қабылдауына, әңгімелеуіне қиын тиіп, ой-өрісі жете бермей-
тін құбылыстарды кездестіргенде үлкендерге неге?, не үшін?,
неліктен?, ол қалай? деген сұрақтарды жиі қояды. Ересектерге
қойылатын мұндай сұрақтар баланың танымдық әрекеттерін да-
мытып, қоршаған ортасы жайлы білімдері мен мағлұматтарын,
дұрыс әңгімелеп берулерін жетілдіруге жетелейді.
Тіл мен ой әлемі бір тұтас байланыстырып сөйлеуде ба-
ланың логикалық ойы, түсінген нәрсені дұрыс ұғынып, басқала-
раға да түсіндіріп айта алуы көрініс табады. Баланың сөзіне қа-
рап оның ойлау қабілеті мен тілінің дамуы туралы қорытынды
жасау мүмкіндігі туады.
15
Студенттерге берілетін тапсырма
1. Адам өміріндегі тіл мен ойдың алатын орны.
2. Ойлау әрекетінің ерекшеліктері.
3. Тіл мен ойдың анықтамасын педагогикалық сөздіктен жазып,
талдау.
Баланы байланыстырып сөйлеуге қалыптастырудың
әдіс-тәсілдері
Егеменді елімізде болып жатқан түрлі экономикалық,
саяси-әлеуметтік және мәдени өзгерістерге сай білім беру
жүйесі де өзгеріп, жаңаруда. Білім беру мәселесі Қазақстан Рес-
публикасының “Ата Заңында”, стратегиялық бағдарламасында
және басқа да мемлекеттік құжаттарда көтерілген. Мемлекеттік
құжаттардың бәрінде де болашақ қоғамның белсенді мүшесі бо-
латын балалардың өз елінің патриоты болуға, олардың жеке тұл-
ға ретінде қалыптасуына, жеке бас сапасының дамуына ерекше
көңіл бөлініп отыр.
Білім беруді ізгілендіру мен демократияландыру оқыту-
дың тиімді әдіс-тәсілдерін қолдануды арттыруды талап етеді.
Сондықтан да баланың сөздік қорының молаюы, байланысты-
рып сөйлеуінің нәтижелі болуы үшін оның жеке бас ерекшелігін
ескере отырып, отбасында ата-ана, балабақшада тәрбиеші, мек-
тепте мұғалім үлкен талап қоя білуі тиіс. Мектеп жасына дейінгі
баланың қоршаған ортадан, табиғат құбылыстарынан алатын
білімі, меңгеретін дағдысы олардың тіл байлығын жетілдірудің
алғашқы негізі болмақ. Тәрбиеші-педагогтың мақсат қоя ұйым-
дастырылған іс-әрекеттері (ойын, топсаяхат, бақылау, серуен,
т.б.) арқылы бала қоршаған орта жайында алғашқы мағлұматтар
алып, айналасындағыны байқап, қызығушылықпен қарап, оны
әңгімелеп айтып беруге талпынады.
Қоршаған дүниемен таныстыру баланың сезіміне әсер
етіп, оның тілін дамытуға жағдай жасап, айналадағы өмірді, та-
биғат құбылыстарын бағдарлап түсінуге мүмкіндік туғызады.
16
Мектепке дейінгі балалардың өмірдегі нақты заттар мен құбы-
лыстар жөнінде, ол заттардың өсу, даму ерекшелігі, өзара бай-
ланысы жөнінде өздігінен ой қорытындыларын жасап, басқа-
ларға түсіндіруге әрекеттенушілігі басым болады. 5-6 жастағы
баланың көрнекті, образды ойлау қабілеттілігі басым болатыны
белгілі.
Б.Б.Баймұратованың пікірінше, балалар жеке заттарды
біліп қана қоймай, оларды жіктеп, топтап айта білуге, әр заттың
қайдан, неден жасалатынын, қалай пайда болатынын түсінуге
тырысады.
Бала айналадағы өмірмен танысу нәтижесінде әр түрлі
құбылыстармен бетпе-бет кездеседі. Күнделікті тұрмыста, та-
биғат аясында ойын, еңбек, серуен, сабақ процесінде қоршаған
орта туралы жаңа сөздер үйренеді. Үйренген сөздерін күнделікті
іс-әрекет үстінде қолданады. Бұл сөздерді сөйлем ішінде қол-
данып, жүйелі байланыстырып сөйлеуге үйрету туралы көпте-
ген ғалымдар өздерінің анықтамаларын ұсынған. Мәселен, олар-
дың бірі А.М.Бородич: “Байланыстырып сөйлеу – адамдардың
өзара түсінісуін қамтамасыз ететін мағыналы сөздердің сөйлем-
дегі жүйесі” десе, Ф.А.Сохина: “Байланыстырып сөйлеу дегені-
міз белгілі бір ойды жүйелі, анық, грамматикалық тұрғыдан ал-
ғанда дұрыс және бейнелі түрде жеткізу болып табылады” деп
қарастырады.
Бұл пікірлерді негізге ала отырып біз байланыстырып
сөйлеу – отбасында және балабақшада іске асатын бала тілінің
дамуының тиімділігінің көрсеткіші деп тұжырымдаймыз.
Біртұтас байланыстырып сөйлеуде баланың логикалық
ойы, түсінген нәрсені дұрыс ұғынып, басқаларға да түсіндіріп
айта алатыны көрінеді. Баланың
сөзіне қарап оның ойлау қабіле-
ті мен тілінің дамуы туралы қорытынды жасау мүмкіндігі туады.
Бала адам тілінің алғашқы дыбыстарын естиді. Қорша-
ған заттардың пішінімен танысады, байқайды. Адам қолымен
жасалған нәрселермен қатынасқа (қолмен сипап байқайды, кө-
реді) түседі. Басқа сөзбен айтқанда, өмірінің алғашқы күнінен
бастап кішкентай сәби өзіндік және одан әрі дамитын “үйрену
арнасына” немесе “тәжірибе алу арнасына” тап болады. Алдын-
Достарыңызбен бөлісу: | 
