Б. Бӛрібаев
АЛГОРИТМДЕУ, МӘЛІМЕТТЕР ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ
ПРОГРАММАЛАУ ТІЛДЕРІ
Жоғары оқу орындарына арналған оқулық
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі ҧсынған
Б. Бӛрібаев
Алматы 2011
2
ISBN
ББК
Пікір
берушілер:
техника
ғылымдарының докторы,
профессор Сейкетов У. Ә.
техника
ғылымдарының докторы,
доцент Жомартова Ш.Ә.
педагогика
ғылымдарының
кандидаты, доцент Дҥзбаева Р.М.
Бӛрібаев Б. Алгоритмдеу, мәліметтер құрылымы және программалау
тілдері: оқулық. -Алматы: Қазақ университеті, 2011. -232 б.
Бҧл оқулық жоғары оқу орындарындағы жаратылыстану саласында немесе
техникалық бағытта білім алып жатқан студенттерге «Алгоритмдеу және
программалау тілдері», «Алгоритмдер және мәліметтер қҧрылымы» және
«Программалау технологиялары» тәрізді пәндерді оқу кезінде теориялық
білімдерді игеру мен лабораториялық жҧмыстар орындауды жеңілдетуге
арналған. Мҧнда С/C++ тілдерін негізге ала отырып алгоритм қҧру және прог-
раммалау тәсілдерінен теориялық мағлҧматтар беріліп, әрбір тақырып бойынша
жинақталған лабораториялық жҧмыстарда студенттердің ӛз беттерімен орын-
дауларына арналған тапсырмалар келтірілген. Ҧсынылып отырған оқулық прог-
раммалауды ӛз бетінше оқып ҥйренгісі келетін оқырмандардың да қажетіне
жарайды деген сенімдеміз.
3
К І Р І С П Е
Біз кҥнделікті ӛмірде белгілі бір әрекеттер орындау барысында кӛптеген
алгоритмдерді қолданып жҥрміз. Міне, осы тҧрғыдан алғанда, ӛмір деген алда
тҧрған мәселелерді шеше алатын алгоритмдер жиыны деп тҥсінуге болады. Сол
себепті оны жҥйелі тҥрде оқып, келешекте пайдалану тәсілдерін ҥйренуіміз
қажет. Мысалы, кез келген формуланы есептеу, квадрат теңдеуді шешу,
жиымдарды ӛңдеу алгоритмдері, т.с.с.
Бҧл оқулық ӛмір талабына сай жазылып, жаратылыстану ғылымдары мен
техникалық салада білім алу барысында жеке оқу пәндері болып қалыптасқан
Алгоритмдер және мәліметтер құрылымы, Алгоритмдеу және програм-
малау тілдері, Программалау технологиялары, Жүйелік программалау
тәрізді сабақтарда қолдану ҥшін шығарылып отыр. Мҧнда алгоритмді қҧрас-
тыру, жазу жайлы тҥсініктер беріліп, қазіргі кездегі кең тараған программалау
тілдері болып саналатын Паскаль және С тілдерінің ерекшеліктері қарастыры-
лып, оны пайдалану, алгоритмдерді компьютерде орындау шаралары жҥзеге
асырылады.
Алға қойған мақсатымызға байланысты бҧл оқулық, негізінен, мынадай
тақырыптарды қамтуы қажет:
1) алгоритм, программа ҧғымы;
2) алгоритмдерді қарапайым тілде, блок-схема тҥрінде жазу;
3) С/C++ тілдерінде мәліметтерді сипаттау, программалар қҧру, оларды
компьютерде
шығару шаралары;
4) әртҥрлі операторларды жазу, функциялар мен процедураларды пайдалану
жолдары, т.б.
Паскаль тілі қысқа қарапайым программалармен қатар кҥрделі ӛндірістік
мәселелерді шеше алатын қҧрылымды (структуралық) тіл болып табылады. Ол
қарапайым саналатын Бейсик тіліне қарағанда аздап кҥрделі болғанымен,
компьютер ҥшін ыңғайлы, программа жасау реттілігін алгоритмдік тәртіппен
қҧрастыратын, студенттерді тиянақтылыққа, іс-әрекет тәртіптілігіне тәрбие-
лейтін, программалауда дҧрыс әдет қалыптастыратын тіл болып табылады.
Ӛткен ғасырдың 80-жылдары басында UNIX операциялық жҥйесінің
басқаруымен жҧмыс істейтін компьютер әлемінде ең белгілі тілдің бірі С тілі
болды. Содан бері ол дербес компьютер мен мейнфреймдерде (ҥлкен
компьютерлер) жҧмыс істейтін негізгі тілдердің біріне айналды. Программалық
жабдықтамалармен айналысатын кӛптеген фирмалар бҧл тілді мәтіндік процес-
сорларды, электрондық кестелерді, компиляторларды қҧру ҥшін кең қолданып
келеді. Соңғы кездерде С тілі ең кӛп таралған тілдердің біріне айналды.
С тілінде программалауды ҥйрену компьютерлік технологияларды игергісі
келетін әрбір маманның алғашқы қадамдарының бірі болуы тиіс. Олай
дейтініміз С, С++ және осыларға ҧқсас тілдер қазіргі кезде ҥздіксіз даму
ҥстінде. Сол себепті назарларыңызға ҧсынылып отырған оқулықтың алдына
қойған мақсаты студенттерді тиімді әрі қысқа мәтінді программалар жазуға
және олардың нәтижелерін алып, тҥрлендіру істеріне машықтандыру болып
табылады. Оқулық тҧтынушының программалау дәрежесінің кез келген дең-
4
гейіне арналған. Программалауды енді ҥйрене бастаған студенттер ҥшін ол
оқулық болса, тәжірибелі программалаушылар ҥшін анықтамалық қҧрал ретін-
де пайдаланылуы мҥмкін.
Кітапта теориялық мағлҧматтардың кӛптеген нақты мысалдар мен жаттығу-
лар арқылы тҥсіндірілуі кітаптың негізгі бір ерекшелігі деуге болады.
Әрбір студент программа қҧрастыру кезінде кеткен қателерді жӛндеп,
компьютер арқылы дҧрыс нәтиже алуы ҥшін алдын ала мәліметтерді сипаттап,
олардың типін ажыратып, қажетті операторлар тізбегін жаза білуі керек.
Сонымен қатар жасалған программалардың мәтіні пернетақтада Паскаль, С
біріктірілген программалық жҥйесінің редакторы арқылы теріліп, компьютер
жадында, кейіннен дискілерде сақталып, әр адам жасаған ақпараттар
мҧрағатына айналуы тиіс. Әрбір студенттің ӛзі жасаған программаларының
керектілерін принтер арқылы қағазға шығарып, әр межелік бақылау сайын
атқарылған жҧмыстарын жинақтап отырғаны жӛн болады.
Бҧл оқулықта компьютер кӛмегімен график тҧрғызу, оларды экранға, қағаз-
ға басып шығару жолдары, Паскаль, С тілдерінде жазылған программаны
машина тіліне аударып объектілі модуль жасау тәсілдері де толық кӛрсетіледі.
Қазіргі кезде барлық елдерде ең кең тараған программалау тілдеріне осы
тілдер жатады деп айтуға болады. Олай болса, егемендік алған еліміздің жас
талапкерлері де программалау тілінің, алгоритмдердің терминдерін ана тілінде
оқып ҥйренуі қажет.
Информатика терминдері ағылшын тілінде қалыптасып, одан кейін басқа
тілдерге аударылып келеді. Мемлекеттік тілімізге әлі информатика терминдері
толық
аударылып, олардың стандарты бекітілмегендіктен, кітап
соңында қолда-
нылған бірсыпыра терминдердің аудармасы мен тҥсініктемелік мағыналары
келтірілген. Кейбір атаулар тҥсініксіз болған жағдайда сол қосымшалардан
оның негізгі мағынасын білу қажет.
Қазақ тілінде жарық кӛріп отырған бҧл оқу қҧралы тӛл тілімізде дәріс алып
жатқан студенттеріміз ҥшін программалау негіздерінің қыры мен сырын
меңгеру жолында кӛмекші қҧрал бола алады деген сенімдеміз. Бҧған дейін де
қазақ тілінде Камардиновтың, Сарбасовтың, Нақысбековтің, Дәулетқҧловтың,
т.б. Паскаль тіліне арналған оқу қҧралдары шыққан болатын. Ізденгіш
талапкерлерге олармен танысқанның да артықшылығы болмайды.
Сӛз соңында бҧл оқулық программалау тілін ӛздігінен ҥйренушілерге де
пайдалы болатынын айтқымыз келеді. Кітап материалын игерген студент
ӛздігінен кҥрделілігі орташа программаларды қҧрастыра алады деген
сенімдеміз.
