139
Open access:
http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/
Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық дамуының
мақта-тоқыма саласындағы мемлекеттің саясаты
Айтақын М.Д., Саудамбекова И.Д.
НАРХОЗ Университеті
E-mail:
maisham_m_d@mail.ru
Кіріспе. Еліміздің жаңа даму дәуіріне ену бағытын айқындай отырып, ҚР
президенті Н.Назарбаев өз жолдауында Қазақстан экономикасының барлық саласын жан-
жақты жедел жаңғырту және инновациялау міндеттерін қойған болатын. Осындай
жағдайда нарықтық жуйесі дамып жаткан Қазақстанда экономика, өндіріс салаларын
халықарарлық стандартка сәйкестендіру әлемдік нарықтық шаруашылыққа енуге толық
мүмкіндік береді. Осы міндеттерді жүзеге асыруда мақта өндіру саласын жаңарту коғамда
өмірлік маңызды орын алады. Сондай-ақ, бұл өнімдердің дамуы қажеттіліктің үздіксіз
кажет етеді.
Қазақстандағы мақта шаруашылығы интеграцияның төменгі деңгейімен
сипатталады, мақта-шикізат өнімін өндіруде агротехниканы қолдану деңгейі төмен. Мақта
тазарту зауыттары сапалы интерация мақта егу шаруашылығымен және басқа
кәсіпорындармен мақта нарығына қатысушыларға жақсы өнім тарата алмайды. Еліміздің
мақта талшықтарын қайта өндіру үдерісін сапалы ұйымдастыруда, тоқыма-тігін қуаты
жетіспейтіндігі өзекті мәселелер тудырады. Сондай-ақ, «Оңтүстік» ЕЭА және мақта-
тоқыма кластерінде, одан ары дамыту көкейкесті мәселенің бірі болып кала береді.
Еліміздің экономикасын жаңғырту кезеңінде, мақта бизнесін тиімді қалыптастыру
мен экономикалық механизмінің аспектілерін жүзеге асыру, көрсетілген проблемаларды
терең зерттеуді алға тартады және оның шешімінің нәтижелілігін ғылыми практикалық
маңыздылығымен аныкталады.
Жоғарғыда айтылган негіздеме халық шаруашылығында маңызды және
өзектілігімен тақырып таңдалды.
Мақта шаруашылық саласын дамыту проблемасымен Қазақстанның көптеген
экономист ғалымдары Купешев Ш.К., Есполов Т., Григорук В.В., Сатыбалдин А.,
Умбетаев И., Мархаева Б.А. және тағы басқалары айналысты. Аталмыш ғалымдар
еліміздің мақта шаруашылығының дамуының мәселелерін кеңінен зерттеулер жүргізіп,
еліміздің мақта шаруашылығын дамытуға маңызды ұсыныстар жасады. Алайда,
Қазақстанның мақта саласындағы субъектілердің даму механизмдері және ұйымдастыру
мен экономикалық өзара тиімді қатынастар толық технологиялық жүйе бойынша, қазіргі
таңға дейін толық зерттелмеген болып қала беруде.
Жұмыстың объектісі болып, Оңтүстік Қазақстан облысының индустриалды-
инновациялық дамуы және Қазақстанның мақта-тоқыма нарығындағы жекелеген
катысушылар мен мақтаны қайта өңдеу кәсіпорындары.
Зерттеудің ақпараттық базасы Қазақстан Республикасының Елбасының
жарғылары, Қазақстан Республикасының Үкімет қаулылары мен заң актілері, Қазақстан
Республикасының статистика жөніндегі агенттігінің материалдары, Қазақстан
Республикасының ауыл шаруашылығынын нормативті құжаттары, бірқатар министрліктің
статистикалық мәліметтер, әлемдік статистика, ғылыми басылымдар, мерзімді
басылымдар.
Оңтүстік-Қазақстан облысында 19 тұқым шаруашылықтары мақта тұқымын өндіру
мамандандырылған. Олардың екеуі мақта тұқым өндірумен айналысатын Мақтаарал
аудандық және Түркістан қаласында орналасқан 185 га, элиталық тұқым өндіру алып 413
гектар жерге 5 шаруа қожалықтары, қалған 12 кәсіпорындардың супер-элиталық
ауданында асыл тұқымды және тұқым шаруашылығы айналысатын негізінен бірінші және
екінші басып шығаруда, оның ауданы 2800 га.
140
Open access:
http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/
Бір қалыпты тұқым астында бұл ұйымдар толық басқаруды қамтамасыз ете алады,
тұқым сауда мақта фермерлер элиталық тұқым мен мақта перспективалы жаңа сорттарын
бірінші және екінші молықтыру үшін тұқым қажет.
2016-2020 жылдарға есептелетін Оңтүстік-Қазақстан облысының контексінде
мақта тұқымы мақта аудандар үшін сұранысы мол.
Қосымша шығынсыз мақта бәсекеге қабілетті жаңа сорттарын пайдалану 20-25% -
ға мақта өнімділігін арттыруды қамтамасыз ете алады.
Өсіп келе жатқан мақта түсімін ең өзекті міндеттердің бірі - терең дренаж кең
және арнайы жуу және суару арқылы тұзды топырақ суару режимін жуу қажет. Жер
жағдайы нашар айтарлықтай терең тік дренаж арқылы азайтылуы тиіс.
Сондықтан қазіргі уақытта дерлік жойылған тұтастай алғанда, тік дренаж және
суару жүйесін ұйымдастыруды, жандандырудың қажеттілігі бар.
Суару, жер қойнауын суару: Осы мақсаттарды іске асыру үшін, жобалау-іздестіру
талдау жасауға суару жүйесін қайта жаңарту және оңалту бағдарламасын әзірлеу, терең
дренаж ұңғымаларын жаңғыру, мұқият жоспар өрістерді және суармалы жер жасауға,
суару жүйесінің жұмыс істеу кезінде су ресурстарын басқару кестесін әзірлейді, суарудың
озық технологияларды енгізу қажет, тамшылатып суару да жатады.
Сондай-ақ кеңінен ауыспалы егіс жүйесінде негізгі мәдениетін жинау кейін
өсімдік қалдықтарын пайдалана отырып мульча, топырақты пайдаланылады.
Мақта басым міндетке инновациялық және жоғары сапалы далалық жұмыс,
суармалы жер пайдалануды оңтайландыру және мақта шикізатын жоспарланған көлемін
алу ықпал етеді. Уақыт, жер жырту көтеруді топырақ минералдық және органикалық
тыңайтқыштарды енгізу, белгілі бір кезеңдерде суару жүзеге асырады, дақылдардың
қатараралық өңдеуді жасауға, уақтылы және тиімді егін жүзеге асырады, және т.б. Бұл
бірінші кезекке шығады. Толық қосымшада көрініс - барлық бұл машина жүйесі мен
жұмыстар шығындарын орындау бойынша пайдаланылған туындылар тізімін талап
етіледі. Қосымша аты «Д» және «Ж».
Соңғы технологиясымен кейбір ірі ауыл шаруашылығы бірлестіктерінің нысандар
барлық дерлік бастапқы өндірістік процестерді шитті мақтаны өсіру автоматтандыруға
мүмкіндік береді.
Қорытындылай, әлі күнге дейін үй шаруашылықтарының ең толық
механикаландырылған өндірістік процестерге барлық қажетті құрал-жабдықтар мен
технологиялар кешені жоқ. Шағын шаруа қожалықтары машиналар мен ескірген және
тиімсіз жабдықтарды, іс жүзінде қалдық артық шығыстарды жабуға жоқ болады. Мақта
тазалау қолмен толығымен жүзеге асырылады. Болашақта, қамтамасыз ету және қажетті
уақытта машина-технологиялық жұмыс желісін құру үшін қажетті қазіргі заманғы
жабдықтарды сатып алу қажет.
Мысалы, Қазақстанда басқа да қаржы институттарының банктік кредиттеудің
кепілді құралы мақта чекті заңдастырылған норма енгізу үшін мақта өндіру және қайта
өңдеу салаларының тиімді дамуын арттыру мақсатында бірқатар іс-шаралар жүзеге асыру
қажет.
Өңдеуде мақта-тоқыма кластерін іске қосу үшін ұсынылған ұсыныстар, мақта
өнімін жоғары қосымша құн бағасы арқылы жаңа өнім алуға ықпал етеді. Нәтижесінде,
дайын тоқыма өнім өндірісінің көлемі ұлғайып, тұрғындарды еңбекпен қамту мәселесі
жақсарады. Сонымен қатар, зерттеу нәтижелері мақта саласындағы кәсіпорындарында да
қолдануға болады. Өндірісті жаңғырту жобасын жүзеге асыру кәсіпорындардың бәсекеге
қабілеттілік деңгейін мейлінше көтереді.
Қолданылған дереккөздер тізімі
1. «Трансформация экономики Казахстана (итоги, перспективы)»// Отв. Ред.
Кенжегузин М.Б. Алматы, 2002, 264 с.
