Алматы экономика және статистика академиясы Алматы қаласы Қазақстан халқы Ассамблеясы

91 

Open  access: 

http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/

  

 

 ғылым деп санайтындар. 

Осы  көзқарастардың  қай қайсысы болса да  заңды және  өмір  сүруге  құқығы  бар. 

Мысалға,  оны   криминологияның   ғана  саласы  деп   есептейтін  алғашқы пікірдің 

қалыптасуы виктимологияның  дәл қазір тек қана криминологияның  құрылымында (және 

өзге ешқандай да ғылымға  қатысы жоқ) тұруымен түсінідіріледі. Әлбетте, тақыр жерден 

ғылым пайда  

болмайды, 

ол 

өзге 

ілімнің қоластынан 

белгілі бір қажеттіліктер туындағанда   бүр жарып шығады. Сол сияқты  виктимология 

саласының пайда болуы да  қылмыстылықтың  себебін анықтау мен оның  алдын алу үшін 

тек қылмыскерлерді  емес,  оның  құрбандарын,  яғни  жәбірленушілерді  де 

зерттеу қажеттілігінен 

туындаған. 

Оның 

негізін қалаушы неміс ғалымы 

Ганс 

фон Хенттинг  (1948  жылы  «Қылмыскер  және  оның  құрбандары» деген еңбек  

жариялаған).  Осыған  қарағанда виктимология  ілімінің  мамандары криминолог 

ғалымдардың   ішінен  шығатындығы да  заңды да.  Бірақ бұл уақытша құбылыс, 

ғылым бір орында  тұрмай  оның  жинақтаған  көзқарастары мен идеялары  қордаланып 

тек қана  қылмыс  құрбандарымен ғана  шектелмей өзге  де  құбылыстардың   құрбандары 

туралы 

да 

жүйелі 

білім жинақталып 

күндердің бір күнінде  

виктимологияның криминологиядан  

бөлініп шығу 

қажеттігі де туындайды. 

Осы кезде жоғарыда  айтқан  үшінші  көзқарас  та  екінші  көзқарас  та  жүзеге  асады. 

Бірақ осыған бола дәл қазір  

осы үш 

пікірді текетірестіріп, 

қызыл 

кеңірдек  

болудың қажеті жоқ. Ғылым аспаннан түспейді, алдымен оның алғышарты пайда болады, 

содан соң ол әлі нақты кесіпайтар ережесі жоқ болжал күйіндегі теорияға айналады, содан 

соң  ілімге,  содан  соң  нақты  бұлтартпас  ережелері  бар  ғылым  саласына  айналады. 

Виктимология да осы жолдан заңды түрде жүріп келе жатыр. Түптің түбінде, өз алдына 

бөлек ғылым болатыны аян.  

Сол кездерде виктимология  кем  дегенде  мынандай  салалардан            тұруы  әбден 

ықтимал:  криминалды виктимология немесе  криминологиядағы виктимология (қылмыс 

құрбандарын зерттейтін сала); 

Травмалды виктимология – криминалдық емес травмотизмді зерттейтін сала; 

Психиатриялық  виктимология  –  психикалық  ауытқығандарды  олардың  өздері 

қосқан үлесті ескере отырып, зерттейтін сала; 

катастрофалардың, экологиялық және табиғи апаттардың виктимологиясы; 

техникалық қауіпсіздік виктимологиясы (еңбек қауіпсіздігін, өрт қауіпсіздігін т.б. 

бұзумен  байланысты виктимдік мінез-құлықты  зерттейтін  сала);саяси  жүйе 

виктимологиясы. Саяси жүйе құрбандарын зерттейді. 

Криминалдық  виктимология  нені  зерттейді?  Кеңесодағында  жүргізілген  кейбір 

зерттеулерге орай қылмыс оқиғаларының 29%-нде жәбірленуші қылмыстық әрекетке өзі 

ықпал еткен. Неміс ғалымдарының жүргізген зерттеулері бойынша кісі өлтіру оқиғалары 

бойынша  қылмыскер  мен  жәбірленушінің  арасында  субъектілік-объектілік  қатынастар  

80%-нде,  ал  денсаулыққа  зиян  келтіру  мен  зорлау  қылмыстары  бойынша  70%-нде тән 

болған. Ал қарақшылық жасау әрекеттері бойынша мұншалықты жоғары көрсеткіш тән 

емес,  әдетте  олардың  жәбірленушісі  бейтаныс  адамдар  болады.  АҚШ-тың  зорлықшыл 

қылмыстардың  себептері  мен  олардың  алдын  алу  жөніндегі  Ұлттық  комиссияның 

мәлімдеуінше,  тек әйел жынысты  адамды  зорлау  қылмыстарының  4%-нде  ғана 

жәбірленуші  өзі  қылмысқа  үлес  қосқан.  Вайстың  айтуы  бойынша  және  осы  нәтиженің 

неміс  полиция  органдарында  бірнеше  мәрте  расталғанындай  зорлау  қылмысы  бойынша 

35-56%-нде қылмыскер мен жәбірленуші қандай да бірқатынаста болған (Криминология). 

Және  неғұрлым  қылмыскер  мен  жәбірленушінің  таныстық  дәрежесі  көтерілген  сайын 

қылмыс  туралы  жәбірленушінің  полицияға  хабарлауға  деген  дайындық  дәрежесі 

төмендейді.  Осы  нәтижелерді  кейде  криминология,  соның  ішінде  виктимологиялық 

профилактика  ғана  емес,  криминалистика  да  қолдана  алады.  Мысалға,  кісі  өлтірушіні 

92 

Open  access: 

http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/

  

 

бірінші  кезекте  таныстардан  іздесе,  тонау  мен  қарақшылық  жасаушыны  кездейсоқ 

адамдардың қатарынан да іздестіре алады. 

Криминологияның  саласы  ретіндегі  виктимология  төмендегідей  құбылыстарды 

зерттейді: 

-  қылмыс  құрбандарының  моральдық-психологиялық  және  әлеуметтік 

сипаттамалары (қандай қасиеттеріне қарай адам жәбірленушіге айналды?) 

-  қылмыскер  мен  жәбірленушіні  байланыстыратын  қатынас  (бұл  қатынастар 

қылмыстың жағдайын туғызуға қаншалықты әсеретті?) 

- қылмыстың алдындағы және қылмыс  үстіндегі ситуация (жәбірленушінің әрекеті 

не әрекетсіздігі қылмысқа қаншалықты ықпал етеді?) 

-  құрбанның  қылмыстан  кейінгі  мінез-құлқы  (құқық  қорғау  органдарына 

жүгіндіме, әлде ақиқатты анықтауға кедергі келтірдіме?) 

- профилактикалық сипаттағы шаралар (жәбірленушілердің қорғану мүмкіндіктері 

қандай?) [3]. 

Кей  уақыттарда  виктимологияның  пәнін  қысқаша  қылмыс  жәбірленушілерінің 

тұлғасы  мен  мінез-құлқы  деп  те  айта  салуға  болады.  Криминологияда  vіctіma  (құрбан) 

түбірінен тұратын үш түрлі ұғым қолданылады. Олар – виктимология, виктимизация және 

виктимділік. Оның виктимологиясы құрбан туралы ілім екенін айттық, ал виктимизация 

болса,  адамның  қылмыс  құрбанына  айналу  процесін  білдіреді.Виктимділік  –  өзіне тән 

қасиеттерге  не  атқаратын  қызметіне  байланысты  тұлғаның  қылмыс  жәбірленушісіне 

айналып  кету  бейімділігі.  Ол  бейімділік  оның  өз  мінез-құлқына  да  тәуелді  бола  алады 

немесе оған тәуелсіз объективті де өмір сүре алады. Виктимология жәбірленушінің мінез-

құлқына қарай бірнеше топтарға бөлінеді. Соларға тоқтала өтсем. 

Жәбірленушінің мінез-құлқының сипатына қарай: 

1)  белсенді  жәбірленушілер  –  қылмыскерді  өздері  қоздырмағанмен,  оған 

көмектесуші:  саналы қоздырушылар, абайсыз қоздырушылар т.б. 

2) бастамашы жәбірленушілер – жалпы мінез-құлқы жағымды сипатта болғанмен, 

осы  әрекеті  өзіне зиян  келтіруге  әкеп  соғады:  лауазымына  қарай,  қоғамдағы  жағдайына 

қарай, жеке қасиеттеріне қарай бастамашы болып табылатындар. 

3)  бәсең  жәбірленушілер  –  әр  түрлі  себептермен  қылмыскерге  қарсылық 

көрсетпейтін құрбандар: қарсылық көрсетуге объективтік қабілетсіз, қарсылық көрсетуге 

объективтік қабілетті. 

4)  бейтарап  жәбірленушілер  –  қай  жағынан  келсең  де  мінез-құлқы  мінсіз 

жәбірленушілер: ешқандай да жағымсыз кейіпте болмаған және жәбірленуші ситуацияны 

сыни бағамдай алған. 

5)    бағамдай  алмайтын  жәбірленушілер  –  өмір  жағдайын  дұрыс,  сыни  көзбен 

бағалай  алмайтындар:  білім  деңгейі  төмен,  ақылы  кем,  кәмелетке  толмаған,  қариялар, 

сырқат  құрбандар.  Сол  сияқты  осы  топқа  ешқандай  жастығы,  ауытқушылығы  және 

сырқаты болмаса да бағамдай алмайтындар бар.  

Кісі өлтіруді зерттей отырып, Ф.Джасс мынаны ескереді: «... кейбір адамдар өлімге 

бейім  болады,  яғни  өздерінің  жүріс-тұрыстары  арқылы  өздеріне  қарсы  қылмыскермен 

агрессияны  туғызады  –  «muderee».  «  Кінәлі  жәбірленуші»  мәселесіне  Г.  фон  Гентигтің 

(1948),  Г.  Эленбергердің  (1955),  М.  Вольфангтің  (1958),  М.  Амирдың  (1967),  С. 

Шейфердің (1968) және т.б. жұмыстары арналған [4, 276 б.]. 

Мысалға,  кешқұрым  троллейбуста  отырған  студент  қыздар  өздеріне  қарағыштай 

берген  жігіттерді  «танысқылары  кеп  отыр»  деп  топшалайды.  Осылайша,  бұлар  көліктен 

түсіп  жатақханаларына  қарай  кетіп  бара  жатып,  жаңағы  жігіттердің  де  түсіп  қалғанын 

аңғарады.  Танысқысы  кеп  отыр  деген  «күдіктері»  ақталған  олар  енді  жаңағы  еріп  келе 

жатқан жігіттер тезірек жетіп алу үшін баяу жүре бастайды. Ал «танысқыш» жігіттеріміз 

жақындай  бере  қыздардың  құндыз  бөркін  ала  қашады  (тонау).  Ситуация  шынымен  де 

қауіпті болса, оны дәл сол күйінде емес, мүлде өңі айналған күйде бағалайтын құрбандар