Оқулық «Федералдық білім беруді дамыту институты»

139 
 
Бұл  схемада  киоск  —  бұл  көпөлшемді  құрылым  түрінде  құрылған 
мамандандырылған 
тақырыпты 
деректер 
қоймасы. 
Деректер  
киоскқаорталық қоймадан жүктеледі. 
Деректер  қоймасы  туралы  оперативтік  ақпаратты  алу  үшін  ол 
сипаттамамен  жабдықталады.    Сипаттамалар  метадеректерді  құрады.   
Метадеректер қоймадағы деректер құрылымы туралы  ақпаратты алуға 
мүмкіндік  береді;    олардың  ішінде  қолжетімділік  əдістері  жəне 
нəтижелерді  беру  қағидалары  туралы  мəліметтер  болуы  мүмкін. 
Метадеректер   репозиторийді құрады. 
OLAP жүйелер мынадай міндеттерді шешуге мүмкіндік береді[1]: 
• 
кластерлік  талдау  —  деректер  жинағында  кейбір  ұқсас  белгілер 
бойынша топты белгілеу; 
• 
талданатын 
өлшемдерді 
байланыстыратын 
тəуледіліктер 
аппроксимациясы; 
• 
ауытқымаларды 
талдау 
— 
айқандалған 
заңдылықтардан 
айтарлықтай ауытқитын деректерді іздестіру; 
• 
ретроспективтік ақпарат негізінде объектілердің дамуын болжау. 
Сараптамалық  ақпараттық  жүйелер.  Олар  пайдаланушының  сұрау 
салуына  белгілі  бір  ұсынымдарды  алуға  мүмкіндік  береді.  Осындай 
жүйелерді іске асыру үшін «білімді» белгілі бір мəндік саладағы ЭЕМ 
өңдеуге жарамды нысанға ауыстыру қажет.   
Жалпы түрде сараптамалық жүйе бес қосалқы жүйеден тұрады: 
1) 
пайдаланушылар  мен  мамандар  —  осы  мəндік  саладағы 
сарапшылар; 
2) 
жүйенің  интерфейсі.  Жүйенің  пайдаланушылармен  өзара  іс-
қимылы  қағидаларын  жəне  жұмыс  нəтижелерін  ұсыну  қағидаларын 
белгілейді; 
3) 
пайдаланушылардың  сұрау  салулары  бойынша  нəтижелердің 
қисынды шығару қосалқы жүйесі; 
4) 
жүйенің білім қоры; 
5) 
алынған нəтижелерді түсіндіру қосалқы жүйесі. 
Сараптамалық жүйелер екі негізгі типке сыныпталады: 
Эвристикалық жəне жалпы тұжырымдамалық. 
Эвристикалық  жүйелер  белгілі  бір  міндеттер  түрін  шешуге 
бағдарланған.  Оларды  құрған  кезде  жүйені  əзірлеушілердің  жеке 
тəжірибесі,  интуициясы,  білімі  пайдаланылады.    Осындай  жүйелер  
үшін оларды əзірлеудің   бірыңғай нысандандырылған тəсілдемесі жоқ.  
Жалпы    тұжырымдамалықжүйелер  білімді  нысандандырылған 
түрде  сақтауға  жарамды  түрге  келтірудің  белгілі  бір  базалық 
қағидаттарына негізделген. 
Сараптамалық жүйелерді əзірлеу үдерісі 3.1. кестесінде көрсетілген 
кезеңдерді орындауды болжайды.
    
 
 
 

140 
 
 
3 . 1   к е с т е  
Сараптамалық жүйелерді әзірлеу кезеңдері 
Кезең  
Жұмыстардың құрамы 
Сəйкестендіру 
Жүйені,  оның  функцияларын    əзірлеу  мақсатын 
айқындау, əзірлеушілер ұжымын құру 
 
Тұжырымдамалау Мəндік  саланың  моделін  құру,  фактілерді,  фактілер 
арасындағы  өзара  байланыстарды    айқындау. 
Фактілерден қорытындылар алу қағидаларын белгілеу. 
Білімді ұсыну жəне нəтижелерін алу əдістерін талдау    
 
 
Нысандандыру 
Фактілерді,  өзара  байланыстарды  жəне  белгілі  бір 
формалды  тілде  қорытындыларды  алу  қағидаларын 
сипаттау. Жүйенің білім қорын жобалау   
 
Орындау 
Сараптамалық жүйенің жұмыстықтүптұлғасын құру 
Тестілеу 
Құрылған    жүйенің    бақыланатын    үлгілерді  іріктеу 
жəне орындау,  кемшіліктерін айқындау 
 
Тəжірибелі 
пайдалану 
Жүйені  тапсырыс  берушіге  беру.  Жүйенің  Тапсырыс 
берушінің қажеттіліктерін  шешу үшін жарамдылығын 
тексеру  
 
 
     Жұмыстар  реттілігі  жүйені  тəжірибелі  пайдаланумен  аяқталады.  Осы 
кезең  аяқталған  соң  жүйені  бұдан  əрі  пайдалану  жарамдылығы  туралы 
қорытынды  жасалады.   
Нəтижені  бағалаудың  өлшемшарттары  ретінде  
[12]:  жүйемен  табиғи  тілде  өзара  əрекеттесу  мүмкіндігі;  бейімделу 
мүмкіндігі  –  жүйенің  нақты  пайдаланушыға  бейімделуі;  жүйенің 
пайдаланушылар тарапынан  қателерге  төзімділігі қабылданады.   
Жұйені  жұмыстық  пайдалану  үдерісінде  оны  мынадай  түрлендіру 
жүргізіледі.  Сараптамалық  жүйелерді  түрлендірген  кезде  білім  қоры 
құрылымына  өзгерістер  енгізіледі.  Білім  қоры  жаңа  фактілермен, 
қағидалармен толықтырылады.   
Пайдаланушылардың  сурау салуларын өңдеуді қисынды процессор 
орындайды.  Шешімді іздестіру екі жолмен жүзеге асырылуы мүмкін: 
1) 
жүйенің  сұрау  салуы  бойынша  белгілі  бір  деректер  жинағы 
енгізіледі,  жүйе  енгізілген  жинақты  талдайды  жəне  пайдаланушыға 
қорытындыны береді; 
2) 
жүйенің  сұрау  салуы  бойынша  пайдаланушы  белгілі  бір 
пайымдауын енгізеді, жүйе фактілерді – осы пайымдауға сəйкес келетін 
деректерді    іздестіруді орындайды.  
Білім  қоры  жүйенің  негізгі  элементі  болып  табылады.    Оны  құру 
үшін 
түрлі 
тəсілдемелер 
пайдаланылуы 
мүмкін. 
 
Білімді 
нысандандырудың    жақсы  əдістерінің  бірі  ӛнімділік  моделі  болып 
табылады,  ол  мəндік  саладағы  фактілерді  жəне  олар  арасындағы 
байланыстарды  «ЕГЕР...,  ОНДА»  қағидасы  бойынша  белгілеуді 

141 
 
көздейді.         
 Қағидалар  фактілер  арасындағы  себеп-салдарлық  байланыстарды 
айқындауға мүмкіндік береді.    
Өнімділік  моделі  ПРОЛОГ  қисынды  бағдарламалау  тілінде  іске 
асырылған.   ПРОЛОГ тілінің негізгі ұғымдары фактілер мен қағидалар 
болып табылады.   
Факт  мəндік  саладағы  объектілер,  оқиғалар  арасындағы  қандай  да 
бір  байланысты  тіркейді.  Факт  предикат  түрінде  рəсімделеді.   
Баяндауыштың жалпы түрі  
БайланысАтауы(А1,А2) 
онда 
A1,A2 
— предикаттың дəлелдері. 
Предикат  нүктемен  аяқталуы  мүмкін.    Предикат    мына  схема 
бойынша оқылады: 
A1 БайланысАтауы A2 
  Факт үлгісі:  ИСТРА АҚ  10 бірл. тауарды жеткізуді орындады. 
ПРОЛОГ тілінде факт мына түрде жазылады 
Жеткізілді(«ИСТРААҚ»,10). 
Символдық деректер предикатта тырнақшаға алынады. 
Фактілер жиынтығы мəндік саладағы байланыстар моделін құрады. 
ДФактілермен  жұмыс  істеу  үшін  айнымалы  шамалар  механизмі 
пайдаланылады. Айнымалы  шамалар үлкен əріптен басталуы тиіс. Әр 
айнымалы шамаға предикат дəлелінің белгілі бір мағынасы беріледі.   
Мысалы, жеткізілімдердің сипаттамасы бар: 
Жеткізілді("ИСТРААҚ",10). 
Жеткізілді("ВОСТОКАҚ",20). 
Жеткізілді("ИВОЛГААҚ",100). 
Мəндік  саланы  сипаттауға  жүгіну  үшін  сұрау  салуды  құру  қажет. 
Сұрау салу  «?» символынан басталады жəне айнымалы шамалары бар 
предикат  болып  табылады.    Барлық  жеткізушілердің    тізімін  алу  үшін 
предикатты пайдалану талап етіледі: 
? Жеткізілді(Жеткізуші,_). 
«_»  символы  мынаны  білдіреді:  ақпаратты  іздестірген  кезде 
мағынаға назар салмау. 
«Жеткізуші»  айнымалы  шамасына  «Жеткізілді»  предикатының 
бірінші дəлелінен əртүрлі мағыналар берілетін болады.    
Сұрау салуды орындау нəтижесінде мынадай нəтиже алынады: 
Жеткізуші 
Жеткізуші 
Жеткізуші 
 ИСТРААҚ. 
 ВОСТОКАҚ. 
 ИВОЛГААҚ.