27
қатты ден қойғанын аңдаймыз. Абайдың классикалық орыс əдебиетiмен
творчестволық байланыстарының терең бiр тамыры ол жасаған үздiк көркем əрi
шыншыл аудармаларда екенi мағлұм. Бұл жайында мейлiнше көп жазылды. Бiз негiзгi
тақырыбымызға байланысты кейбiр жəйттерге салыстырмалы түрде ғана сəл аялдап
өтелiк.
Орыстың классикалық əдебиетiнiң ұлы өкiлдерiнiң үлкендi-кiшiлi
шығармаларын аударғанда Абай тек қана ағартушылық немесе творчестволық мақсат
қана көздеп қойған жоқ, сонымен бiрге өзiнiң идеялық-эстетикалық көзқарастарын да
бiлдiрiп отырыды. Əрине, оның əр ақыннан жасаған аудармалары əралуан өзгешелiк,
əралуан сипат танытады.
Мысалы, Крыловтан жасаған кейбiр аудармаларында Абай ауыз əдебиетiнiң
сарында-ры мен суреттеу тəсiлдерiн шебер қолданып отырыды. Бiрақ бұдан Крылов
мысалдары-ның өзiндiк ерекшелiктерi көмескi тартпайды, қайта солардың
дидактикалық, ғибратшыл-дық сарындары күшейе түседi.
Ал Пушкин мен Лермонтовтан жасаған аудармалары-тек Абай творчествосы
үшiн ғана емес, сонымен бiрге бүкiл қазақ əдебиетi үшiн баға жетпес творчестволық
əрi көркемдiк құбылыс. Егер Крылов мысалдарын аударғанда Абай өзiнiң төл
сатиралық поэзиясымен қоян-қолтық келiп отырса, ал Пушкиндi, əсiресе
Лермонтовты аударғанда ол өзiнiң ақындық сарайын, лирикалық кейiпкерiнiң iшкi
əлемiн көбiрек ашады.
Өз творчествосында да идея мен мазмұнды аса жоғары бағалаған Абай көркем
аудармада да сол пикирден танбағаны аян. Ол аударып отырған шығармасының
идеялық тынысын, рухын терең жеткiзiп берудi бiрiншi орынға қойды. Ол кейде түп
нұсқадан сырттай алыстаған тəрiздi болып отырып та, нəтижеде соған сонағұрлым
жақын келiп, етене туыса түсiп отырады.
Бұдан көп жайды аңғаруға болады. Ең алдымен, Абайдың өз халқының бай ауыз
əдебиетiн, соның iшiнде ертегiлердi аса жоғары бағалағаны байқалады. Рас, «Мен
жазбаймын өлеңдi ермек үшiн» деп келетiн бiр өлеңiнде Абай «жоқ-барды, ертегiнi»
терудi жақтырмайтынын айтады, зор эстетикалық-көркемдiк əрi идеялық тұрғы-дан
қарайды. Əйтпесе, Абай ертегiлердiң халық тарихын, оның өткенiн, өмiрi мен
тағдырын, əдет-ғұрпын, ой-арманын тануда зор маңызы бар екендiгiн терең түсiнген.
Тұраш естелiгiнен Абайдың айтушы əрi тыңдаушы ретiндегi қалпы да жақсы
аңғарылады.
Бұдан соң естелiкте Абайдың жас кезiнде Шығыс əдебиетi үлгiлерiн оқып,
таратып, ал кейiн орыс əдебиетiне көбiрек ден қойғаны айтылуы - айрықша бағалы
28
факт, маңызды дерек. Бұл ұлы ақынның творчестволық iзденiстерiндегi, эстетикалық
көзқарас-тарындағы өзгеше бетбұрысты жақсы танытады. Сонымен бiрге оны
қоршаған ортаның, тыңдаушылардың да талғамы өзгерген. Олар, яғни Тұраш сөзiмен
айтқанда дүйiм ел «Мың бiр түн» сияқты шығармалардан жалығып, роман сияқты
күрделi жанырға, реалистiк жанырға ауысқан. Бұл - Абай творчествосы жəне ол
тағлым алған классикалық орыс əдебиетiнiң өмiр шындығымен тығыз
байланыстылығының, заман талабының, халық тiлегiнiң үдесiнен шыққандығының
əсерi.
Ұлы ақынның творчествосының-жас таланттар үшiн жаңа өрiске меңзейтiн арна
ғана емес, мəдениетi жоғары əдебиеттерден творчестволық жолмен үйренудiң тамаша
үлгiсi де едi. Сiрə, Абай өзiнiң ақын шəкiрттерiне орыстың классикалық əдебиетiнiң
халықтығы мен демократизмiнен, көркемдiк ерекшелiктерiнен үйрену қажеттiгiн
танытып қана қоймай, қалай жəне қайтiп үйрену керектiгiн де көрсеткен. Ақылбай
мен Мағауияның реалистiк-романтикалық поэмалар тудырудағы творчестволық
тəжiрибесi мен iзденiстерi-бұған анық айғақ. Шығандап шығып, алысқа ұзап көп
оқып үлгермеген бұл ақындардың орыс əдебиетi сияқты аса күрделi, творчестволық
сыры мен қыры өлшеусiз мол, iргелi əдебиеттiң тереңiне тек Абайдай дана ұстаздың
демеуiмен, жəрдемiмен ғана үңiлгендiгi, дəiрек айтқанда үңiле алғандығы даусыз
болса керек.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Абайдың орыс əдебиетiн келуiнiң себептерi:
2. Абайдың орыс достары: Михаэлис, Долгополов т.б. туралы не бiлесiң, олардың
АБайға əсерi.
3. Абайға Пушкиннiң əсерi; Абай аудармасын (Евгений Онегин) түпнұсқамен
салыстыр.
4. Абайдың Лермонтовты «махаббатқа уланған ақын» деуi нелiктен.
5. Абай творчествосында орыс классиктерiнен кiмдердiң есiмдерi аталады?
Əдебиеттер:
1. З.Ахметов Лермонтови Абай
2. Г.Бельгер. Ундестiк. Созвучие.
3. Ə. Жиреншин.Абай жəне орыстың социал-демократтары.
4. М.Əуезов Абай Құнанбаев.
АБАЙДЫҢ ШЫҒЫС ФИЛОСОФИЯСЫНА, ИСЛАМИЯТҚА ҚАТНАСЫ.
29
Жоспар:
1. Абай жəне Шығыс əдебиетi.
2. Шығыс класиктерiн оқып үйренуi, таныуы.
3. Абай өлеңдерiндегi исламға (дiнге қатысты ой-пiкiрлер.
4. Ақынның қара сөздерiндегi дiни түсiнiктермен Шығыстық ой-пiкiрлер.
5. Абайдың нəр алған қайнарының бiрi-Шығыс.
Тiрек сөздер мен тiркестер.
Шығыс
филофосиясы;
хəкiм
мен
ғалым,
исламият,
иманның
түрлерi,шығыс класссиктерi, ойшылдықпен тану, жүрек,ми,əсер т.б. Ғақылият-
тасдихат, ғұла-махи-Дауани, араб-парсы ойшылдары.
Бүкiл адамзат тарихының өткен-кеткен дəуiрiн барлай қарасақ, Шығыс, соның
iшiн-де, мұсылман дүниесi үлкен мəдениет ошағы болғандығы ешкiмге сыр емес. Ал,
Абайды Абай дəрежесiне көтерiп, оны ақындықтың биiк шыңы-на алып шыққан үш
қайнардың бiрi де шығыс мəдениетi екендiгiн толық мойындаймыз.
Абайдың шығыс поэзиясы классиктерiмен алғаш танысуы медiреседе басталған.
Шəкiрт ақын ұлы классиктерге елiктеп, алғашқы өлеңдерiн жазу үстiнде Фзули,
Шамси, Сейхали, Науаи, Сағди, Фердауси, Хафиз аттарын тiлге алып, жетi ақын
классиктен медет тiлейдi. Соңыра балаң елiктеу, өнер салыстыру кезеңiнен өткен соң
да, шығыс поэзиясы-ның жетi алыбын тереңдей оқып, сынмен қарап шығармашылық
турғыдан меңгеру үстiнде толыға берген. Муны жетi зерттеген академик М.Əуезов
Абай шығармашылығын бiрнеше кезеңдерге бөледi. Бiрiншi кезең ақынның жиырма
жасқа (яғни 1865 жылға) дейiнгi өмiр кезеңiн қамтиды. Муны ол ақынның шығыс
классиктерiне елiктеу дəуiрi деп таныған. Абайдың жастық шағындағы үш өлеңi
''Йузи раушан, көзi гауҳар''; ''Фзули, Шəмси, Сəйхали'' ''Əлифби'' өлеңiн таза елiктеу,
шығыс үлгiсiнде жазылғандығын айтады.
Шығыс классиктерiне қарым-қатынастың алғашқы кезеңiнде-ақ Науаи, Фзули,
Сағди, Жами, Низами поэзиясындағы шын өмiрдi жырлап, махаббат сезiмiн
ардақтаған. Абайдың кейбiр өлеңдерiнде ұлы Науаи шығармаларының əсерi
айқынырақ сезiледi. Тiптi ''Əлифби'' өлеңiнде Абай устазы Əлiшер Науаимен ақындық
өнерi жарыстырғандай мiнез танытады. Науаи кейбiр араб əрпiн сұлу əйелге балай
суреттесе, Абай араб əрпiн түгел қамтып, қыз бойындағы əсемдiк көркiне түгел жегiп,
өзiнше ақындық өнер, соны тапқырлық көрсеткендей шеберлiк те танытады. М.
Əуезов Абай шығармалрындағы шығыстық белгiлердiң ақынның бала кезiнен
өмiрiнiң соңына дейiн желiдей созылып арқау болғанын баса айтады. Абай
Достарыңызбен бөлісу: | 
