Филология факультетi

 

14

жолдаған  ресми  қатынасында «…М.  Əуезов  қазақ  əдебиетiне  қызығуы  мен  осы 

саладағы  өз  бетiнше  жүргiзген  зерттеулерi  арқылы  техникумда  қазақ  əдебиетiн 

оқытатын  лектор  ретiнде  бiрден-бiр  кандидатура  болып  табылады»-деп  көрсетуi 

шындық  едi  1924-1925 жылдар  аралығында  Семейдегi  оқу  орындарында  Абай 

мұрасынан  дəрiс  оқып  «Таң»  журналында  ақын  шығармаларын  (жариялап,  А.) 

толықтыра түсу жолында тынымсыз əрекет етiп жүрген  М.Əуезовтi көремiз Ол бұл 

кезде  көлемдi  монографиялық    еңбегiн  жазу  үстiнде  болатын.  Абайды  көзi  көрген 

ақын замандастарына естелiк жаздырып, ел  аузынан Абай өмiрбаяны мен сол заман 

шындығы жайлы деректердi қағаз бетiне түсiрiп қалуға асыға кiрiстi. 

Ақын  мұрасын  зерттеу  жолындағы  алғашқы  белсендi  əрекетi  Абайдың  ғылыми 

өмiрбаянын жазу үшiн жаңа деректер жинап, ақын шығармаларының тұңғыш толық 

жинағын  құрастыру  жолындағы  күрделi  де  қиын  жұмысқа  бағытталды.  Əдеби 

қауымға  М.Əуезов  сол  кезде-ақ  Абай  өмiрi  мен  шығармаларының  аса  жетiк  бiлгiрi 

ретiнде танылып  қалған едi. 1922- жылдан бастап М.Əуезов Абай шығармаларының 

толық жинағын құрастыру, Абай өмiрбаянынан деректер жинау, ақын мұрасы жайлы 

ғылыми мақалалар жазып, Абай өмiрi мен творчествосын баспасөз бен дəрiс оқу орны 

арқылы насихаттау жұмыстарын қатар жүргiзедi. Осы көп салалы күрделi жұмыстар 

арасында, Абайдың ғылыми өмiрбаянын жазуда əуелi қандай жол ұстанатынын жан-

жақты ойластырып, анықтап алады. 

Абайтанудың  алғашқы  негiзi  де  М.Əуезов  жазған  Абайдың  ғылыми 

өмiрбаянында жатқаны мəлiм нəрсе. Абай өмiрбаянын ғылыми негiзде жаза отырып, 

М.Əуезов абайтану саласындағы бiрнеше күрделi мəселелердi тұтастай қарастыруды 

бiрден  қолға  алды.  Бұлай  етпейiнше  Абай  өмiрбаянын  жазуға  кiрiсудiң  өзi  қиынға 

соғары  мəлiм  едi.  Себебi  Абайдың  жаңа  типтегi  ақын,  қоғам  қайраткерi  боп 

қалыптасу  процесiн  көрсету  үшiн,  сол  дəуiрдiң  тарихи  шындығын  яғни  жасаған 

əлеуметтiк  ортасы  мен  араласқан  адамдарын,  руларын,  билiк  атаулары  мен  жер 

аттарын,  ақын  шығармалары  нəр  алған  бұлақтарын,  Абай  мұрасындағы  жаңа 

бағытты, соны көзқарасты тудырған əлеуметтiк леотивтерi, əсiресе, Абай өлеңдерiнiң 

жазылу себептерiн т. б. көптеген қосалқы мəселелердi қамту қажет едi. 

Бұларды  тұтас  қамту,  дұрыс    шешiмiн,  бағыт-бағдарын  табу-биографтон  зор 

даярлық-ты, қуатты творчестволық iзденiстi талап еттi. 

Абай  өмiрбаянын  қалпына  келтiрудегi  басты  əдiс-ауызша  сұрау,  тiрi  архив 

иелерiнiң  естелiктерiн  жинау,  жариялау  Ең  бастысы  Абай  өлеңдерiндегi  негiзгi 

əлеуметтiк сарын-дарға сүйену арқылы биограф көп шындықтың сырын ашады. Осы 

арқылы М.Əуезов Абай мұра-сының зерттелу жолына зор үлес қосты. 

 

15

Абайдың  ғылыми  өмiрбаянын  ойдағыдай  жазып  шығу  арқылы  М.Əуезов 

келешекте абайтану саласында зор көлемде жүргiзер зерттеу жұмыстары үшiн табан 

тiрер  ғылыми  негiздегi iрге  тасын  жасып  алды. 1924-жылдың  өзiнде-ақ  М.Əуезов 

Абай шығармаларының тұңғыш толық жинағын құрастырып, Абайдың қазақ əдебиетi 

тарихындағы алар орнын анықтап алуға ұмтылды. «Абай», «Шолпан» журналындағы 

ақын  жайлы  пiкiрлерi  мен  Орыс  Географиялық  Қоғамы  Семей  бөлiмiнiң  Абайға 

арналған  салтанатты  кешiндегi «Қазақ  əдебиетiндегi  Абайдың  орны»  деген 

баяндамасы-осы əрекеттiң айғағы. 

Абай  мұрасын  зерттеушiлер  iшiнде    алғашқы  рет  ұлы  ақын  шығармаларымен 

толық танысып, өмiрi жайлы деректердi тiкелей сол ортаның iшiнде жүрiп, тiрi архив 

иелерiнен  алып  қалған  М.Əуезовке  абайтанудың  негiзiн  салу  сияқты  аса  абыройлы 

тұғырға көтерiлу тағдыры да бұйырды. 

Абай  шығармаларын  асыл  түпнұсқа  қалпына  келтiру  мақсатымен  автор  ақын 

мұрасын  қамтыған  деректер  көзi  мен  текстологиялық  зерттеулердi,  ақын  өмiрi  мен 

шығармалары жайлы ғылыми еңбектер жазу жұмысымен бiрлiкте жүргiздi. М.Əуезов 

Абай мұрасы жайлы зерттеулерiнде асыл түп нұсқаға немесе сол түпнұсқаларға тірек 

негiз болар сан қилы деректер көзiне айрықша көңiл бөлдi. Бiрақ сол ортада туып, сол 

жерде өссе де, Абай қолымен жазылған асыл түпнұсқа қолға түспедi. Абай қолымен 

жазылып  қалды  деген  автограф    ретiндегi  бiр  ғана  хат  пен  «Бiраз  сөз  қазақтың  түбi 

қайдан  шыққаны  туралы»  деген шығармасының  бiр  бөлiгi  ғана  сақталған  да,  қалған 

автографтары  түгелдей  бүгiнгi  ұрпақ  қолына  жетпей  қалды.  Осы  себептi  М.Əуезов 

Абай  шығармаларының  асыл  түп  нұсқасы  ретiнде 1896-жылдан  бастап  көшiрiлiп, 

қолжазба  түрiнде  таратыла  бастаған  Мүрсейiт  Бикеулы  топтастырған  көшiрмелер 

алынатындықтан: «Абайдың басылып  жүр-ген таңдамалары өлеңдер жинағы  неиесе 

толық  жинақтары  болса,  сол  Мүрсейiттiң  көшiр-мелерi», -болғанын  тағы  да  атап 

өтедi. 

Абай  мұрасының  көптеген  қолжазба  көшiрмелерiмен  сол  ортада  туып  өскен 

М.Əуезов  ерте  танысты.  Есейе  келе  аталмыш  жазба  деректерге  сынмен,  ғалым 

талғамымен  қарап,  онда  кеткен  текстологиялық  ауытқуларды  тамыршыдай  танып 

өсуiне екi түрлi жағдай əсер етiп, көмектескендей. Бұның бiрi- М.Əуезов балауса бала 

кезiнде Абай шығармала-рын жатқа бiлуi болса, екiншiсi, Абаймен жолдас, туыс боп 

қатар  өмiр  сүрген  бiлiктi,  ақындық  өнермен  танылған  бiр  топ  талантты  кiсiлермен 

əңгiме дүкен құрып, солар айтқан Абай өлеңдерiмен ерте қанығуында жатқан сияқты.  

 

16

М.Əуезовтың  Абай  шығармаларын  текстологиялық  жағынан  жетiлдiру  

саласындағы  əрекетi  мен  ұстаған  жолдары  ақын  мұрасының  болашақта  бiржолата 

орнығар  канондық  текстiң  негiзiн  салып,  қалыптасуына  шешушi  түрде  ықпал  еттi. 

М.Əуезовтың  тiкелей  басшылығымен  шыққан 1957жылғы  толық  жинаққа 7487өлең 

жолы мен  46 қарасөздерi ендi. Толық жинақтың бiрiншi томына төл өлеңдерi ретiнде 

172 шығарма (5712 өлең жолы), екiншi томына аудармалары ретiнде 56  шығармасы 

(1775 өлең жолы) мен қарасөздерi берiлдi. 

Мұхтар  Əуезов  ұлы  Абай  шарлаған  кəрi  Шығыстың  арғы-бергi  замандарға 

қорғалған рухани байлығынан жастай сусындап, соңыра жаңа дүние таным негiзiнде 

бар  асыл  нəрiн  ала  бiлген  ғулама  бiлгiрлiгiмен  де  өз  ортасында  ерекше  дараланған 

алып тұлғаға айналды.  

Балалық  шағында  туған  аулында  түрiкше  сауат  ашып,  Абай  жасаған  ортаға 

таралған  шығыс  қиссадастандармен,  атасы  Əуез  арқылы  да  көптеген  ел  аузындағы 

аңыз-əңгiмелермен    де  хабардар  боп  өседi.  Ал  М.Əуезов  аспирант  кезiнiң  өзiнде-ақ 

парсы тiлiн жақсы меңгерiп, түркi тiлдес халықтар əдебиетiн түпнұсқадан оқи алатын 

ескi шағатай тiлiне де еркiн енетiн болып алды. М.Əуезов республикамыз көлемiнде 

ғана  емес,  бүкiл  одақ  аймағындағы  шығыстанудың  бiрегей  бiлгiрлерiнiң  алдынғы 

легiнде  тұратын.  М.Əуезовпен  кезiнде  көп  араласқан  С.Дораян: «Мұқаңмен 

пiкiрлесудiң  өзi  менiң  Шығыс  əдебиеттерiн  тереңiрек  тануыма  көп  əсер  еттi.  Оның 

энциклопедиялық  бiлiмi,  жоғары  мəдениеттiлiгi  менi  əрқашан  таң  қалдыратын»-деп 

жазуы  ғұлама  ғалымның  советтiк  шығыстану  ғылымындағы  қаншалықты  зор  орны 

барлығын көрсетедi.  

Мiне  абайтану  саласының  ең  қиын  да  күрделi  жағы  Абай  шығармаларындағы 

шығыс-тық  қайнар  көздерi  жайлы  зерттеулерiне  М.Əуезов  осындай  зор  даярлықпен 

келiп кiрiске-нi мəлiм. 

Абай  дəуiрiндегi  саяси-əлеуметтiк,  тарихи  өзгерiстердi  терең  барлап  зерттеген 

М.Əуезов сол дəуiрде қазақ халқының рухани болмысында елеулi орын алған Шығыс 

тарапынан ауысып-түйiсiп келген əдеби шығармаларға, өзiндiк жанырлық сипат алған 

қисса-дастан-дарға  да  мейлiнше  мол  назар  аударған.  Абайдағы  ақындық  өнер 

жолының  өсу,  қалыптасу  жолында  өсу,  қалыптасу  жолында  шығыстың  қисса-

дастандардың қазақ арасында жайылу, таралу процесiмен байланыстыра қараған.  

Абай  заманында  араб,  парсы,  түркi  əдебиетiндегi  тақырып  пен  сюжеттiк  желiнi 

негiзге  алып,  назирагөйлiк  дəстүрiмен  немесе  аудару  жолымен  қисса-дастандар 

жазған 140 тан  астам  белгiлi «кiтапшыл  ақындар»  тобының  дүниеге  келуi  əдебиет 

тарихында елеусiз қалар жай құбылыс емес.