Атты VII халықаралық Ғылыми-əдістемелік конференция жəне қазақ психологиялық ҚОҒамының І қҰрылтай съезінің

75 

2. 

Люсин  Д.В.  Способность  к  пониманию  эмоций:  Психометрический  и  когнитивный  аспекты // Г.А. 

Емельянов (ред.), Социальное познание в эпоху быстрых политических и экономических перемен. М.: 

Смысл, 2000. 

3. 

Пантелеева  Т.В.  Краткий  очерк  истории  развития  проблематики  эмоционального  интеллекта  в 

отечественной  психологии // III международная  научная  конференция  «Актуальные  вопросы 

современной психологии». 

4. 

Симбирцева Н.В. Современные теоретические представления об эмоциональном интеллекте // Вестник 

Психология КемГУ № 3, 2008. С. 54-56 

5. 

Bar-On R. Emotional Intelligence Inventory (EQ – i): тechnical Manual. – Toronto, Canada: Multi – Health 

Systems, 1997. 

6. 

Goleman D. Emotional intelligence. New York: Bantam Books, 1995. 

7. 

Mayer J.D., Salovey P., Caruso D.R., Sitarenios G. Emotional intelligence as a standard intelligence // 

Emotion. 2001. V. 1. P. 232–242. 

8. 

Salovey P., Mayer J.D. Emotional intelligence // Imagination, Cognition, and Personality. 1990. V. 9. P. 185–

211. 

 

 

Данахметова Д.Б., Оңайбай Ш.Т. 

(Қазақстан Республикасы, Ақтөбе қ., Қ. Жұбанов атындағы 

 Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті) 

 

ПСИХОЛОГ МАМАНЫНЫҢ КƏСІБИ ДЕФОРМАЦИЯСЫ 

 

Заманауи  Қазақстандағы  психолог  мамандығының  беделі,  психологтың  кəсіби  дамуы  мен  оның 

кəсіптік  қызметінде  жетістікке  жетуге  ықпал  ететін  жағдайлардағы  ғылыми  мүдделердің  артуына 

байланысты. Психологтың кəсіби дамуында аз зерттелген мəселелерінің бірі – кəсіптің психологтың 

тұлғасына  ықпал  ету  мəселесі.  Ғылыми  зерттеуде  бұл  мəселе  негізінен  психофизиологиялық 

аспектілер  жəне  кəсіптік  қызметтің  (жағдайлардың,  сипаттамалардың)  адам  дене  мүшесіне  əсері 

ретінде  қарастырылған  болатын.  Қазіргі  таңда  адам  қарым-қатынасы  мен  кəсіпті  зерттеу 

орталығындағы психологиялық аспектісі: кəсіби қызметтің жеке адамға жəне тұтастай алғанда адам 

өміріне ықпалы болып табылады. Психолог мамандығында бұл əсердің алатын орны жоғары, себебі 

бұл жағдайда кəсіптік қызметтің негізгі құралы жеке тұлға болып табылады. 

Бірнеше зерттеулерге сəйкес, психолог мамандары келесідей мəселелерге ие: 

  күрделі отбасылық қарым-қатынас; 

  жаңашылдыққа таң қалмау; 

  шынайылық фактілерін психологиялық білімдері арқылы рационалды түсіндіру;  

  когнитивтік күрделіліктің жоғарылауы; 

  өзіндік психологиялық проблемаларды күшейту; 

  денсаулықтың бұзылуы [1]. 

Ескеретін  жайт,  осы  аталған  мəселелер  психологтың  өз  қызметінің  зерттеу  саласы  болып 

табылады.  Психологтардың  осы  жəне  басқа  да  қиындықтарды  бастан  кешіру  себептері  əр  түрлі 

(мамандықты  таңдаудың  мотивациясы,  кəсіби  таңдаудың  жеткіліктігі,  жеке  қасиеттер).  Біздің 

ойымызша,  психологтың  өміріндегі  жағымсыз  өзгерістердің  басты  себебі  мен  шарты  оның  жеке 

басының  кəсіби  деформациясы.  Бұл  құбылыс  психологияда  жеткілікті  түрде  зерттелмеген.  Теория 

жүзінде С.П. Безносова, Б.Д. Новикова, Д.Г. Трунов еңбектерінде кездеседі. 

Жеке тұлғаның кəсіби деформациясы – бұл оң көзқарастың жойылуына жəне өз-өзіне жəне басқа 

адамдарға  қатысты  теріс  қатынасын  нығайтуға  байланысты  жеке  профильдің  конфигурациясының 

бұрмалануы  болып  табылады.  Бұл  психологиялық  өзгерістердің  кəсіби  қызметінің  белгілі  бір 

ерекшеліктерінің  əсерінен  жеке  тұлғаның  іс-əрекеттерінің,  психикалық  құрылымының  əрекеттеріне 

кері  əсерін  тигізетін  көрінісі [2]. Кəсіби  деформация  жеке  тұрғын  кеңістікте  қызмет  реттеушісі 

ретінде  таза  қызмет  нормаларды  беру  арқылы  жүреді  (басқа  да  кəсіби  департаменттер  мен 

басқармалардың жеке байланыс, мінез-құлық, өмір жəне іскерлік қарым-қатынас аясында) [3]. Жеке 

тұлғаның  кəсіби  деформациясының  психологиялық  тетігі  адамның  даралық  құрылымының 

компоненттері  ретінде,  субъект  пен  жеке  тұлға  арасындағы  келісім,  күрес  немесе  қақтығыс  ретінде 

талдануы мүмкін [4]. 

Қызметтің  нормативтік  сипаттамасы  теориялық  ережелерді  қолдана  отырып,  психологтың 

кəсіптік қызметінің кеңістігін қарастырады.        

Практикалық психолог қызметінің құрылымында бастапқы материал клиенттің ішкі əлемі болып 

табылады,  ол  көптеген  адамдардың  күйінің  айырмашылығы  мен  клиенттің  өмірлік  белсенділігіне 

кедергі  келтіретін  мағынада  қарастырылады.  Бұл  психологтың  жеке  тұлғаның  дамуын  анықтайтын 

76 

алғашқы  қиын  сəт,  себебі  психолог  пен  клиент  арасында  психологиялық  тосқауыл  бар («Мен  сен 

сияқты емеспін, сен мен сияқты емессің»). 

Түпкі  өнім  клиенттің  ішкі  əлемін  қалпына  келтіріп,  оны  психологиялық  тұрғыда  ыңғайлы 

қамтамасыз  етуі  керек.  Трансформация  үрдісінің  негізгі  құралы – психологтың  өзіндік  ерекшелігі, 

бірегейлігі жəне өмір тарихы. Бұл екінші қиын сəт, өйткені психологтың өмірлік белсенділігінің тағы 

бір  кеңістігі – бұл  жеке  қызметі.  Осылайша,  психолог  бұл  құралдың  қауіпсіздігін  қамтамасыз  етуі 

керек, бірақ процестің шарттары ашық мəселе болып қала береді. Егер пациентпен сөйлескен дəрігер 

өз денесін маска немесе қолғаппен қорғауға мүмкіндік болса, онда психолог қорғау құралы ретінде 

тек ішкі, психологиялық əдістерді меңгеруі мүмкін [5]. 

Психолог  жұмысының  тағы  бір  күрделілігі  бұл  оның  субъект  ретінде  қызмет  ету  нормалары 

болып  табылады:  олардың  басым  бөлігі  психологтың  ойында  емес,  себебі  іс-шараларға  қатысты 

нормативтік құжаттар болмайды, мысалы, кеңесші психолог. Осыған байланысты балалармен жұмыс 

орындарында , жалпы жəне арнайы білім беру мекемелерінде психологтың қызметі туралы құжаттар 

жақсы  қарастырылған.  Басқа  психологтар  өздері  үшін  нормаларды  тұжырымдайды.  Клиенттің  ішкі 

əлемін  қайта  құру  процесі – бұл  психологтың  ішкі  əлемінің  көрінісі. «Практикалық  психолог 

жұмысындағы  клиентке  өз  өмірінің  психикалық  шынайылығын  ашады,  өйткені  ол  осы  шындықты 

оқшаулап,  сипаттап,  талдауға  мүмкіндік  беретін  арнайы  білімі  бар» [6]. Алайда,  мұнда  да 

қиындықтар  бар.  Ф.З.  Кабиров,  практикалық  психолог  адамның  жеке  өмiрiнiң  басты  көріністерiн 

түсiндiре  алмайды,  бiрақ  кəсiби  табыстың  кепiлдiгiн  бiлдiрмейтiн  психолог  əлемнің  суретін 

объективтiлік ретiнде қызмет ететiн клиенттiң өмiр жағдайымен түсiндiредi. Тағы бір «практикалық 

психологтың  сана-сезімі» – кез-келген  проблемаларды  шеше  алатын  психологиялық  теорияның 

əмбебаптығы  мен  нəтижелілігінің  идеясы [7]. Ақырында,  практикалық  психолог  қызметінің 

құрылымы  туралы  сұрақтар  дау  тудыратын  мəселе  болып  табылады.  Клиент  ретінде  басқа  адамға 

маманның  екі  тəсілін  қарастыруға  болады: «субъект-объективті»  жəне  «субъект-субъективті».  Бұл 

мəселе өте қарама-қайшы, əсіресе психологтың қызметі туралы жəне бұл мақала қарастырылмайды. 

Дегенмен,  психологтың  өз  кəсіби  қызметін  жүзеге  асыратын  тəсілін  түсінуі,  оны  қызмет  субъектісі 

ретінде қолдайтын фактор болып табылады. 

Н.С. Пряжников бойынша, психолог өз дамуында бірнеше кезеңнен өтеді: 

1)  қазіргі  уақытта  тиімді,  жалпы  қабылданған  «сəнді»  жұмыс  əдістерін  іздестіру  мен  меңгеру 

барысында жиі іске асырылатын тəжірибелік психологияға өзін-өзі танытуға деген ұмтылыс; 

2)  бұл  əдістер  əрқашан  клиенттердің  проблемаларын  шешуге  мүмкіндік  бермейтіндігіне 

байланысты,  сондай-ақ  əртүрлі  себептер  бойынша  белгілі  бір  психолог  үшін  кейбір  əдістерге  жол 

бермейтіндіктен  (болашақ  дамудың  мотивациялық  негізін  қалыптастыру)  жалпы  қабылданған 

нысандарда жəне жұмыс əдістерінде кейбір «үмітсіздік» жеке қызмет түрі; 

3)  бір  нəрсені  өз  бетімен  жасауға,  өз  жұмысында  «импровизацияға»,  белгілі  бір  затты 

инвестициялауға ұмтылу (қызметтің жеке стилін қалыптастырудың басталуы); 

4) «импровизация»  үшін  теориялық  негізді  қажет  ету  жəне  жеке  іс-əрекеттің  дамуын  түсіну 

(олардың жұмысының мəнін қайта қарау); 

5) өздерінің жеке бизнес-стилін дамытуға байланысты білімдерге негізделген импровизация (жаңа 

түсінік),  ол  белгілі  əдістерді  модификациялауда  көрініс  табады;əдістер  мен  əдістемелер,  сондай-ақ 

оның жұмысының жаңа мəндерін табу [5]. 

Автордың  айтуынша,  кейбір  психологтар  жекелеген  кезеңдерде  «тежелуі»  мүмкін.  Осылайша, 

кəсіби қызметтің пəні ретінде психологтың дамуы мен жұмыс істеуі осы қызметтің ерекшеліктеріне 

(адамның  ішкі  əлемімен  жұмыс  істеуге)  байланысты  қиындықтармен  жəне  психологтың  қысқа 

мерзімде  (əсіресе  психологиялық  факультеттердің  бітірушілерін  алаңдатады)  мүмкін  еместігімен 

сипатталады, ол кəсіби жағдайды анықтауға жəне жұмыс істеу жолдарын қарастыруға көмектеседі. 

Психолог  мамандығы  əлеуметтік  болғандықтан,  маманның  басқа  тұлғамен  өзара  əрекеттесуін 

көздейді, ал бұл өзара əрекеттестіктің негізі – байланыс. Психолог клиентпен қарым-қатынас кезінде, 

өзінің ішкі əлеміне қанағаттанбайтын, эмоционалды реакцияларда көрінетін, қалыпты емес адаммен 

жұмыс жасайды. Кəсіптік оқыту сатысында əрбір студент-психолог ережелерді білу тиіс: егер клиент 

біраз уақыт болса, оған сенуге, оның жағдайын сезінуге, айналасындағы шындыққа деген көзқарасын 

түсініп, көмектесу тиіс. Психологтың өзінің де, жеке басы, жеке мəселелері бары анық, бірақта оны 

жұмыс барысында уақытша алып тастап, клиенттің жағдайын түсіне білу тиіс. Психолог үнемі жеке 

мəселелерімен  айналысып,  жеке  басын  бірдей  емес  конструкциялар  үшін  негіз  ретінде  қолдануы 

керек [8]. 

Нəтижесінде,  психологтың  жеке  құрылымында  өзгеріс  болады,  яғни  оның  басқа  тұлғаға  қарым-

қатынасы  өзгереді. «Басқа» – бұл  ішкі  əлемнің,  адамның  мəнін  түсіндіруге  мүмкіндік  беретін 

психологтың жұмыс санаты [6]. Жоғарыда көрсетілгендей, басқа адамдарға деген қарым-қатынастың