Атты VII халықаралық Ғылыми-əдістемелік конференция жəне қазақ психологиялық ҚОҒамының І қҰрылтай съезінің

332 

 Өзіндік  бағалау  кейде  мағынасы  бойынша  өзіндік  сананың  эмоциялық  жағымен  байланысады 

немесе өзіндік санамен өзіне эмоциональды құнды қатынас құруды өз ара əрекеттесудің нəтижесі деп 

есептелінеді [4].  

 Көптеген  психологиялық  еңбектердегі  өзіндік  бағалау  ұғымына  талдау  жасай  отырып,  бірқатар 

ерекшеліктерді  көрсетуге  болады.  Бірқатар  еңбектерде  өзіндік  бағалаудың  адекватты  мəселесі  баса 

айтылып,  бұл  ұғым  “өзі  туралы  ойы”  ұғымымен  пара-пар  келеді.  Енді  бірқатар  еңбектерде  өзіндік 

бағалау  балаға  өзіне  жалпы  қатынас  түрінде  көрсетіледі.  Авторлардың  мұндай  бірыңғай  емес 

позициялары  өзіндік  бағалау  шындығында  да  тұлғаның  əрі  өзі  туралы  ойы,  əрі  өзіне  қатынасы 

болғандықтан шындық жағдайда бейнелейді. Дегенмен біздің көзқарасымыз бойынша өзіндік бағалау 

ұғымы – оның  атқаратын  қызметі  бойынша  қолданылса  онда  өзі  туралы  ойы  деген  ұғымды 

пайдалануа  болады.  Тұлғаның  өзіне  қатынасы  өзі  туралы  ойдан  тұратындықтан  өзіндік  бағалау 

ұғымы көп деңгейде тұлғаның өзіне қатынасын бейнелейді. Осыған орай жəне көптеген жағдайлара 

байланысты  өзі  туралы  ойдың  адекваттылығы  ұғымы  өзіндік  бағалаудың  адекваттылық  ұғымына 

қарағанда едəуір нақтырақ мəні ашылады. 

 Өзіндік бағалау өзіндік сана сезімдердің неғұрлым көп зерттелген элементтерінің бірі. Отандық 

психологияда  өзіндік  бағалау  екі  жоспарда  қарастырылды: 1) өзіндік  сана  сезімдердің  компоненті 

ретінде; 2)өзіндік  реттелудің  маңызды  механизмдері  ретінде  (С.Л.  Рубинштейн,  Б.Г.  Ананьев,  Л.И. 

Божович, К.А. Абульханова-Славская, В.В. Столин жəне т.б.)[4].  

Тұлғаның  өзіндік  бағалауын  өзіне  қатынасы  ретінде  қарастыратын  болсақ  онда  біз  тұлғаның 

жалпы өзіндік бағалауы өзіндік бағалау мəні бойынша өзіндік бағалау құрылымынан тұратындығын 

айтуымыз қажет. 

 С.Л. Рубинштейн өзіндік сананың мəнін түсіндіре отырып былай деп жазады:“адам  өзінің даму 

жолын түсіну үшін төмендегі тізбектегі сұрақтарға жауап беруі қажет: 

1.“Мен кім болған едім?” 

2.“Мен не істедім?” 

1. “Мен кім болдым?” [5]. 

 Іс-əрекеттің əрқилы түрлерінде жетістікке жету өзіндік бағалауды қалыптастырушы əсердің бірі 

болып  табылады.  Тұлғаның  іс-əрекетінің  нəтижелігі  мен  оның  өзіндік  бағалауының  деңгейінің 

арасындағы  байланыстырушы  звено  жəне  тұлғаның  меңгерген  əлеуметтік  нормалары  мен 

құндылықтары  болып  табылады.  Адам  өсе  келе  мамандықты  меңгереді,  сонда  негізгі  кəсіби  іс-

əрекеттегі жетістік жеке адамның жалпы өзіндік бағалауына əдəуір əсер етеді. Іс-əрекеттің қандай да 

бір  түріндегі  жетістік  ретінде  өзіндік  бағалау  жеке  тұлғалық  қасиеттерді  өзіндік  бағалауды 

қамтамасыз  етеді,  яғни  өзін  қандай  да  бір  іс-əрекетте  қабілетті  ретінде  бағалай  отырып  жетістікке 

жеткен қасиеттерін де бағалайды. 

 Егер  бұл  іс-əрекет  ақыл-ой  еңбегімен  байланысты  болса,  онда  ақыл-ой  өнімділігін  қамтамасыз 

ететін сапаларды бағалаумен толықтырылады. Осындай іс-əрекеттерде темперамент ерекшеліктері де 

көрінеді,  əсіресе  екінші  сигнал  жүйесінің  икемділігі  де  жұмысқа  қабілеттінің  күйінің  ұзағырақ 

созатын қасиеттері іс-əрекеттің нəтижелілігін қамтамасыз етеді. 

 Өзіндік  бағалауды  қамтамасыз  ететін  тағы  бір  фактор  адамдармен  өзара  əрекеттесу  мен  өзара 

қатынас  сферасында  жетістікке  жету  факторы  болып  табылады.  Адамдармен  қатынас  сферасы 

тұлғаның  əлеуметтік  мəнінің  көрінуі  жəне  адам  үшін  құнды  нəрселер  болып  табылады.  Тұлғаның 

рухани байлығы басқа адамдар əлемінен байланысының терең байлығына байланысты [6].  

 Өзіндік  бағалауды  қалыптастырудың  үшінші  бір  факторы  жеке  адамның  өзін-өзі  басқару 

нəтижесінің  факторы. Тұлғаның өзін  саналы  басқару жеке адамның  потенциалдарының көрінуі мен 

дамуына бағытталады.  

 Əдебиеттерде  өзіндік  сананың  формасы  ретінде  өзін-өзі  бағалау,  тартымдылық  деңгейі, 

адекватты емес обьектілер, когнитивті диссонанс көрсетіледі. Өзіндік сананың көрсеткіші ретінде ең 

алдымен  өзін-өзі  бағалау  қолданылады,  оның  ішінде  əсіресе  тұлғаның  адекватты  өзіндік  бағалауы 

үлкен мəнге ие. 

 Қазіргі  кезде  өзіндік  бағалауды  зерттеудегі  эмпирикалық  мəліметтерді  жинақтау  мен  талдау 

сатысында  тұр.  Еліміздегі,  шетелдердегі  көптеген  зерттеулерде  көрсетілген  эксперименттік 

жұмыстарда өзара қатынастағы факторлар келтіріледі. 

 В.Ф.  Сафин  социометриялы  статусы  жоғары  жəне  қоғамдық  жұмысты  жүргізуші 

зерттелінушілерге тұлғаның іс-əрекет нəтижесі мен адамгершілік- еріктік бітістері бойынша тұрақты 

бейадекватты жоғары өзіндік бағалау байқалатындығын атап көрсетеді [6]. 

 Көптеген  шетел  зерттеулерінде  өзіндік  бағалау  жалпы  өзіндік  бағалау  мен  жеке  жоғары  құнды 

қабілеттілікті  өзіндік  бағалаумен  байланыстыра  отырып  көрсетеді.  Өзіндік  бағалау  жəне  қандай  да 

бір  ситуациялар  ерекшелігі,  бірқатар  ситуациялардың  функциясында  жүзеге  асады.  Өзіндік 

333 

бағалаумен суицидқа бейімділіктің байланысы жеке адамның өзінің құнсыздануы “өлуге қалауының” 

пайда болу себептері ретінде анықталады. 

 Өзіндік  бағалау  мəселесін  зерттеуде  едəуір  үлес  қосқан  К.  Роджерс  пен  оның  шəкірттерінің 

зерттеулері  болып  табылады.  К.  Роджерс  өзіндік  бағалау  теориясын  жəне  өзіндік  бағалауға 

психотерапиялы əсер ету курсын ұйымдастырады. К. Роджерстің айтуы бойынша өмір жағдайларына 

ең  оңай  бейімделу  өзіндік  бағалаудың  икемділігін  дамыту  болып  табылады,  яғни  өзіне  адекватты 

қатынасты  дамыту.  Бұл  дегеніміз  басқа  адамдармен  қарым-қатынасты  дұрыс  қалыптастыруына  əрі 

бұл одан ары өзін-өзі сыйлаудың жоғарылауына əкеліп соғады. 

Педагогикалық психологияда өзіндік бағалауды зерттеуге арналған көптеген еңбектер бар. Оның 

көпшілігі  өзіндік  бағалауды  қалыптасып  қойған  құрылым  ретінде  қарастырады.  Бұл  жұмыстар 

негізінен  мектеп  кезеңін  қамтиды  жəне  біржағынан  бұл  жас  кезеңнің  əртүрлі  сатыларында  өзіндік 

бағалаудың  функциялануын,  ал  екінші  жағынан  оны  дамыту  мен  жетілдірудің  əртүрлі 

факторларының рөлін қарастырады.  

 

Əдебиеттер 

1.  1.Ж.Ж. Бейсенова. Жоғары сынып оқушыларының кəсіби өзіндік анықталуындағы мамандық 

таңдаулары мен өзіндік бағалау ерекшеліктерін зерттеу. Автореферат: Алматы, 2004 ж. 

2.  Выготский Л.С. //Собрание сочинений: В 6 т.-М., 1982-83.-Т.-с. 

3.  3.Божович Л.И. Этапы формирование личности в онтогенезе. – М., 1979.– 412 с. 

4.  4.Рубинштейн С.Л. Человек и Мир // Проблемы общей психологии. – М.: Педагогика, 1973. – 424 с. 

5.  5.Абульханова К.А. Психология и сознание личности (Проблемы методологии, теории и 

исследования реальной личности): Избранные психологические труды.-М.: Московский психолого-

социальный институт, 1999. – 224 с. 

6.  Сафин В.Ф. Профессиональные намерения учащихся и устойчивость их самооценки // Вопросы 

подготовки школьников к жизни и труду. -Пермь, 1976.- С. 52-65. 

7.  Агеев В.В., Нурмаханбетов А.Л. Профессиональная ориентация и смысл жизни:, //Поиск №2., 2000 г. 

 

 

Вайберт М.И. 

(Российская Федерация, г. Чебоксары, 

Чувашский государственный университет им. И.Н. Ульянова) 

 

СОВМЕСТИМОСТЬ И СРАБАТЫВАЕМОСТЬ В МАЛЫХ ГРУППАХ И СВЯЗЬ  

С ЛИЧНОСТНЫМИ ОСОБЕННОСТЯМИ 

 

Целью  данной  работы  является  исследование  взаимосвязи  личностных  особенностей  и 

совместимость в малых группах. 

В связи с чем, в работы были поставлены следующие задачи: 

Эмпирическое  исследование  проводилось  на  базе  республиканской  сети  кафе  и  ресторанов, 

выступающей  под  единой  торговой  маркой.  В  диагностике  совместимости  и  срабатываемости 

принимали участие 2 коллектива предприятия в количестве 95 человек: 1 коллектив – 47 сотрудников 

женского пола в возрасте 35-45 лет; 2 коллектив – 48 сотрудников, из них, 25 мужчин и 23 женщины 

в возрасте 30-39 лет; образование – высшее или средне-специальное. 

По методике Томаса (модификация Н.В. Гришиной) «Тест описания поведения в конфликтах» по 

группе 1 преобладает  тактика  приспособления  и  компромисса – по 33%, избегания – 20%, 14% 

приходится  на  сотрудничество.  Таким  образом,  для  группы  характерен  «мирный»  способ  ведения 

конфликтных отношений. 

Наибольшее  количество  баллов  у  большинства  респондентов 2 группы  приходится  на  тактику 

соперничества – 45%, у 30% респондентов  преобладает  тактика  избегания,  у 15% – тактика 

приспособления, по 5% приходится на компромисс и сотрудничество.  

Для  выявления  характера  межличностных  отношений  в  коллективах  нами  были  исследованы 

фактор «доминирование – подчинение» и фактор «дружелюбие – агрессивность» методики Лири. По 

шкале  авторитарности  умеренные  баллы  были  получены  у 85% испытуемых. 15% испытуемых 

получили низкие баллы. 

Адекватные  оценки  по  шкале  эгоистичности  получили 95% испытуемых.  И  лишь  у 5% 

наблюдаются высокие баллы по этой шкале. 

Также  умеренные  оценки  получили 80% испытуемых  по  шкале  агрессивности.  Высокие  оценки 

обнаружились в 20% испытуемых.  

Большинство  испытуемых  получили  низкие  оценки  по  шкале  подозрительности (90%). У 10% 

испытуемых наблюдаются умеренные оценки.